Ørsta frå A til Å, del 8 - H

H. Handgjerning og husstell

Då vi godt og vel var komne i ”storskulen” på Brautaset, var det og på tide å bli instruert i det faget som den gong vart kalla handgjerning.Dette var før det så mangt-omfattande formingsfaget kom til. Vel kunne lærarane Einar og Simon mangt og mykje, men ved korssting og selbuvottar gjekk grensa. Der måtte det spesialistar til. Det første året vi hadde handgjerning, vart vi frå Brautaset sende til Åmås skule på intensivkurs med fru Brekke. (I barneskuletida kom eg berre i kontakt med to fruer, det var fru Brekke og fru Djuvstein, elles hadde kvinnene i barndommen namn som Laurits-Oddlaug og Åmte-Tordis.) Kven som hadde kome på den idéen at vi skulle ha ei særskilt ”handgjerningsdrakt”, veit ikkje eg, men i alle fall drog vi med bussen til framandt territorium ikledde lysegrøne ”lagerfrakkar” og handarbeidskorg. Det stod respekt av det å kome til Åmås skule, det var ikkje våre som heldt til der. Sjølv kom eg litt i knipe fordi fleire av dei tidlegare skulekameratane frå Bjørdalen no var på Åmås, og eg vart utsett for harde åtak frå mine eigne for å ha fraternisert med fienden.

Fru Brekke var som sagt frue, eit noko skjørt og framandvore vesen, men slett ikkje utan myndigheit. Det nytta ikkje å kome der med slurvete korssting! Vi som var oppvaksne ute i bushen, var ikkje så heilt inne i dei mange omskrivingane som fint folk brukte om livets meir anale realitetar, men fru Brekke lærte oss opp til å spørje etter ”nøkkelen til Kongens have” når vi skulle på do, noko uvant for oss som var vane til meir kontante uttrykksformer. Vi var flinke til å syngje, vi frå Brautaset, og fru Brekke oppmuntra oss til å syngje til arbeidet og likte tydelegvis det ho høyrde. Det var tida før ungar hadde tilgang til anna enn Ønskekonserten, Sangboken (bedehusutgåva) og Lars Sørås si blå skulesongbok, så det var nok eit seriøst repertoar vi hadde, med mange vers.


Broderiet mitt frå 4. klasse.

Det vart med dette eine året som gjestearbeidarar ved Åmås skule. Neste gong vi skulle ha handgjerningsbolk, heldt vi til i skulekjellaren på Brautaset med Ellen Johansen som lærar. No hadde vi vorte store, og det var alvorlege saker på programmet, først og fremst ”søsterforkle” i kvitt, stivt bomullsty. Det vart sveitta ein heil del over dei mange faldane og rynkene, men resultatet vart staseleg, og eg har framleis forkleet, har berre flytta litt på knappane. Som ”bonus” fekk vi lov til å sy oss rett så brukbare foldeskjørt av godt tweedstoff. Det er merkeleg at kommunane på 50-talet såg seg råd til å late ungane arbeide med kvalitetsvarer, medan dei no knapt får så det held til pappsløyd. Strikkekunsten lærte vi oss og, lester og vottar, nyttige gjenstander med klare krav til kvalitet. Ellen Johansen godtok ikkje slarkarbeid. Men dei fleste av oss hadde mødre som sette si ære i godt handarbeid, så eg kan ikkje minnast at vi protesterte.

"Søsterforkle" frå sist på 50-talet.
I denne fjerne fortida var handgjerning eit absolutt kjønnsdelt fag, så vi var fullstendig karlause den perioden dette stod på. Gutane heldt til i ei støv- og lakksky ved høvelbenkane som mellombels hadde fått plass på Ungdomshuset. Her laga dei skjerefjølar, skrin, hyller og bord i ei for oss jentene heilt framand verd. Eg har til dags dato ikkje vorte fortruleg med hammar og spikar, det går seg helst skeivt. Kanskje kom eg for seint i gong med grunnopplæringa?

Men det var ikkje berre handgjerningsfaget som tidvis førte oss Brautasetungane bort frå eige revir. Då vi skulle ha husstell i sjuande klasse, måtte vi reise heilt til Vik og, som før nemnt, vere i grupper saman med follestaddalingar. O skjebne!

Husstell-læraren vår var ”ho Kjeldset-Moe”. Kvifor ho ikkje var ”fru”, kan eg ikkje svare på, kanskje fordi ho var ørsting? Vi frå dalane var stort sett vane med å ”ta hand i arbeid”, så eg vil tru at vi ikkje var så aller verst å halde styr på. Men som Inger og eg hoverte då ei av follestaddalsjentene sa ”livr”. Vi hadde no hatt såpass kontakt med den store verda at vi visste at i formell samanheng heiter det ”lever”. Ja, ja – ungdomens dårskap!

Igjen ligg det så lett i tastaturet å samanlikne den gong og no. Vi lagde fullverdige middagar, suppe, hovudrett og dessert, trur eg, i alle fall ein solid hovudrett. Og no vil ryktet ha det til at elevar skriv oppskriftar og teiknar pizza fordi kommuneøkonomien ikkje tillet utgifter til råvarer?

Ørsta frå A til Å, del 7 - G

G. Gaman

Ordet Gaman kjendest eigentleg som eit framandord, på line med ekvivalent og kvadratrot, men det var no norsk likevel då, rotnorsk! Det var fleire slike ord, som ”hjå” og ”or”. Eg tvilar ikkje på at han Ivar fann desse orda på reisene sine, men han fann dei i alle fall ikkje i Ørsta! ”Tut. Tut. Or veg. Or veg.” stod det i Hans Bergersens ”Lesebok for fyrste skuleåret”. Eg greidde å skjøne at meininga var at ein skulle ”ha seg to veia”, men brukte mange år på å sjå samanhengen mellom ”or” og ”to”. Men om orda var framandvorne, lærte ein no alltid å skjøne dei. Vi vart tungt fora med solid nynorsk, så visst lærte eg å skjøne kva ”gaman” tydde.



Og kva kunne dei no ha til gaman, desse pengelense og utstyrslause ungane frå 50-talet? Jau, vakna vi ein morgon til eit dugeleg lag nysnø, og det var ikkje sjeldan, kunne vi gå ut og trakke ”mystisk-ring”. Då tok vi til med ein romstor sirkel og trakka så i spiral til vi kom inn til midten. Så stod vi der, midt i sjølvprodusert ”mystikk”, og hadde ikkje anna å gjere enn å trakke den lange vegen attende. Å jukse, ved å hoppe frå spiralrunde til spiralrunde, var ikkje å tenkje på. Kanskje var der nokre tynne trådar attende til slekter før oss som hadde laga ”mystiske” formasjonar i terrenget?

Mystiskring

Elles kunne gaman vere eit skjelett av eit lastebilførarhus, som skapt til å ”turne” på, sikkert ikkje tryggjingsklarert etter dagens leikeplass-standard, men vi berga oss gjennom det òg.

Noko av det gildaste som hende var når veret brått slo om frå væte, som vi jamnast hadde rikeleg av, til gnallkulde. Då vart det dei likaste isformasjonar til å underhalde seg med. Små elvar i brattlende vart rutsjebaner, gjerne med ei noko hardvoren avslutning, myrar vart til skeisebaner der vi kunne framføre vår versjon av Bambi på isen.


Bambi, originalversjonen

Ei særskilt form for gaman var å kome heim frå skule laurdagane, jau då, vi vart plaga til skule laurdagane! Då hadde mor vaska og flidd til helga, det lukta reint alle stader, kanskje var det òg bakst i omnen, broderte løparar (beige aida med tulipanmønster) låg på bord og benkjer, og i radioen kunne vi høyre ”Trafikk og musikk” med Folkestad og Karlsen. Folkestad hadde ein hang til tango, og slik vart laurdagskveldsskjensla trigga medan det enno var høglys dag. Men du hendelse kor eg skvatt den gongen han nemnde ordet ”ølflaske” – på radio! Med største sjølvfølgje. Nei, kva kunne dei ikkje få seg til, desse halvheidne menneska frå Oslo-traktene.

Lenge trudde eg at det på ingen måte kunne bli laurdag utan grønsåpelukt og Trafikk og musikk. Merkjeleg korleis laurdagskjensla har vorte transformert til luktfri mikrofiber og ”Hallo i uken”.

Radiolyttere vil nok forbinde navnet Oddvar Folkestad med to ord: trafikk og tango. Få kjenner til at han også er utdannet organist med erfaring fra Oslo som vikarorganist. Radioteknisk utdannelse og handelsskole var grunnlaget for journalistarbeidet i dagspressen og i NRK. I 1956 ble han tilsatt som NRKs første informasjonssjef. Fra 1962 arbeidet han som programsekretær. Tango og trafikk var to ord som ble knyttet til det populære radioprogrammet "Trafikk og Musikk" (1960–89). Hver lørdag i 29 år lyttet folk til dette programmet hvor trafikksaker ble kommentert og diskutert. Musikken var nok begrenset til tango og religiøs musikk. Å danse tango gjorde han ikke, men musikken spilte han ofte. I studio deltok også Thorleif Karlsen fra politietaten i mange år. I fjernsynet medvirket han i flere program.

Klipp frå http://www.nrk.no/. Det ser ut som Folkestad var ein heidersmann, sjølv om han snakka om øl på radioen.

Ørsta frå A til Å, del 6 - F

F. Fiskeribølgje og folkevogn

Vi hadde ikkje så mange radiokanalar den gongen, og ikkje så mange radioar heller. Heime hos oss hadde vi ein, med ein ekstra høgtalar til ho Besta på loftet. Denne stod så fast på Vigra, at ein kunne tru det var brukt lim. Foreldra mine hadde lite sans for Radio Lux og anna utanlandsk som ein kunne finne fram til på kortbølgje eller mellombølgje. Men ein slags P4 hadde vi no likevel tilgang til: Fiskeribølgja! Her var ikkje språket så dana og blankpussa som i den tidas NRK, ikkje like mykje velmeint folkeopplysning. For det var ålvor i NRK den gongen, valutakursar og Oslo Børs, fiskerimeldingar med uforståelege glosar som ”juksa” og ”stampen”, foredrag og skulekringkasting, og konsertar, rett ålvorsame konsertar, gjerne med syngedamer av det slaget som far min kalla H-gjæler. I radioen kalla dei det sopranar.


Maria Callas, typisk H-gjæle.

Skulle ein den gongen oppleve å få høyre bannskap og andre saftige gloser på radio, måtte ein kunne kunsten å skru seg fram til fiskeribølgja. Det meste som der gjekk føre seg, var vel rett og slett nyttige meldingar fiskarar i mellom, men var ein trottig og heldig, kunne ein og få med seg meir Big Brother-aktige utsegner. Ja, ja eg veit no ikkje, forresten. Det vi tykte var dristige etermeldingar den gongen, går vel glatt gjennom laurdagsbarnetimen no. Og vi dreg på skuldrane og tenkjer i forbifarta at ”ei tid var og ei anna vart”.

Bokstaven F skal og få stå for Folkevogn. Det var han Einar, granne, lærar og far til Aud som hadde ei slik. Heime hos oss hadde vi ikkje bil, men traktor hadde vi, noko så sjeldsynt som ein Kramer, kjøpt i 1954, grøn, blank og ny. Om det å ha Kramer når alle andre hadde Ferguson var eit privilegium eller ei belastning, vert no etter som ein ser det, bror min vart i alle fall heitande Kramer i årevis. Sjølv har eg eit traumatisk Kramerminne som overskuggar det som måtte vere av velvilje: Far fekk ein 17. mai for seg at vi kunne køyre traktor ned til Vik i staden for å ta bussen, slik skikken var. Og der sat eg, i 17.mai-stasen på traktor nedgjennom heile Åmdalen, ein Canossa-gang forbi alle dei som hadde vet til å ta bussen ein slik dag.


Kramer, traktoren med passasjersete.

Men det var Folkevogn det skulle handle om. No var det vel ikkje heilt utan belastningsskadar å eige folkevogn heller, for folkevogna var tysk, og krigen var ikkje mange år unna, så ”Hitler-kalosje” var utnamnet på den første, svarte Folkevogna Einar hadde

"Hitlerkalosje"

For meg var i alle fall bilen meir enn god nok, for ettersom Anna og Einar tykte det var greit å ha selskap for Aud i baksetet, opna det seg nye horisontar for meg òg: Hovdebygda, der Einar hadde slekt, Håmyra i Volda og ein noko framandvoren stad langt borte som dei kalla Fiskå. Alle stader var det folk som tok vel imot også ein framand liten ekstragjest. Tante Lina på Fiskå og tante Jenny i Håmyra var systrene til Anna, og i mitt minne av det same blide slaget. Berre eitt vondt minne knyter seg til Fiskå; den gongen det vart servert bacalao! Korleis eg kom meg gjennom – eller utanom- denne skrekkøgla av ein matrett, minnest eg ikkje, det er vel fortrengt.

Bacalao, skrekk og gru!

Det var og folkevogna til Einar som førte meg til mitt livs første kinoframsyning, filmen der Danny Kaye spelar H.C. Andersen og syng ”Wonderful Copenhagen ” og ”Thumbelina”, ei mest ufatteleg storhending for ei Åmdals-taus som knapt hadde sett lysbilete på bedehuset.

http://www.youtube.com/watch?v=SJHls-r_Pp0&feature=PlayList&p=0642766AF87FD56D&playnext=1&playnext_from=PL&index=7

Ørsta frå A til Å, del 5 - E

E. Engelsk

Ein gong midt på, eller sist på, 50-talet gjekk det ut påbod, venteleg frå sjølvaste Departementet, om at alle 12-åringar i fedrelandet skulle lære seg det engelske tungemålet. Dette skulle tydelegvis ikkje gå på bekostning av dei andre faga, så vi fekk utvida skuleveka med 2 x 2 timar engelsk. Dermed var det slutt på den glade annankvar-dag-tida. På det som hittil hadde vore fridagar, måtte vi vandre avgarde til skulen. Ja, bokstaveleg tala vandre! Ettersom dei to timane med engelsk var litt ut på dagen, var det ingen skulebuss for oss som elles hadde rett på skyss, og vi måtte gå, gå langs ein skuleveg som på ingen måte var ufarleg. Noko trafikk å snakke om, var det rett nok ikkje, men det var hundar etter vegen, heile to, og begge heldt til i ”Malle-huset”. Ikkje så at nokon hadde vore vitne til at desse hundane gjekk til åtak på nokon, det gjekk ikkje ein gong gysjer om det. Men dei gøydde og dei kom springande ned mot vegen, berre når vi skulle ”på engelsk”, aldri på kveldstid. Eg kan enno kjenne den lammande skrekken for desse dyra, og schäferhundar har eg til dags dato ikkje vent meg på.

Mallehuset, 50 år etter.

Men ein del av oss fekk no etter kvart eit visst grep om dette framande tungemålet. Eit av søskenbarna mine låg to-tre år framom meg i løypa, og ho kunne fortelje oss ukunnige kva gjengangarorda i slageren ”Oho, oho, I love you baby” betydde. ”Å-å, å-å ein liten baby”, påstod ho med alderens sjølvsagde autoritet. Sidan har eg lært meg å sjekke det autoritetane hevdar.

Då det endeleg vart min tur til å lære dette vedunderlege tungemålet, var eg så tent at eg i starten gløymde å vere på vakt mot å eksponere klokehaudsyndromet. Dermed fekk eg høyre det når eg hadde alt rett på første diktaten. Men ”om jeg hamrer eller hamres, like fullt så skal der jamres”, har ein klok mann sagt. Og han fekk sanneleg høyre det han som ikkje med ein gong klarte å lære seg det mest elementære i engelsk uttale og. ” I amm a båi,” las han, med tydeleg Nakke-uttale av dei framandlandske orda. Nei, ikkje for langt i den leia heller, medium var nok det klokaste strategivalet.

I ettertid kan ein sjå at det nok var på tide at styresmaktene iverksette slik obligatorisk undervisning, om det så medførte at vi laut til å gå, for den engelskspråklege kulturen kom over oss som storofsen. Amerika var sjølvaste honninglandet, der var sommarsmånadane ”those lazy, hazy, crazy days of summer” og ikkje eit evig bask med hesjing og raking. Eg undra meg vel stundom over kva låk lagnad det var som hadde plassert meg i eit regntungt dalføre på nordvestlandet i staden for på ei solfylt strand i California.


Der skulle du ha vore, Karen!