Ørsta frå A til , del 15 - Ose

O. Ose

På flybussen frå Vigra vart eg ein gong sitjande og høyre på to svært unge sunnmørsjenter som utveksla erfaringar frå Viet Nam, Malaysia og Thailand. Det er i slike stunder ein kan falle i tankar om den gong og no.

Bestemor hadde ein bror som hadde vore i utanriksfart og mellom anna kjøpt koppar i Kina. Ein noko meir fjern slektning hadde vore misjonær i same landet, og fleire visste eg ikkje om som hadde vore så ubegripeleg langt av lei.


Kinakopp

Mine ”Sydenturar” gjekk til Ose, til tante Agnes og onkel Hans. Der var det eksotisk nok for ei urøynd taus frå fremst frampå Dala. Dei hadde badestrand på Ose, der til og med vaksne folk låg og slong midt i slåtten. Frampå Dala hadde vi Vatnesanden, men kva var no vel det samanlikna med lidoen på Ose? Det var fole stas å få vere med på slikt, eg skjøna det, men dyreriket på dei kantar kunne eg gjerne ha klart meg utan. Framme på Sanden var det verste udyret ål, mørke, sleipe skapnader som berre tyskerane, som etterkvart tok til å leite opp norske utbygder, kunne tenkje seg å ha i seg. I saltvatnet nede på Badestranda stod det monaleg verre til. Her var det skarpe skjell som ein kunne trakke seg til blods på, det var tareskog som i seg sjølv var nifs nok, og som dertil kunne skjule badestrandekvivalenten til Dracula i Transsylvania: Krabben! Krabbar kunne vere der ein minst venta det – og der ein venta det! I tareskogen, attom ein stein, halvt nedgravne i sanden – alle stader kunne det vere krabbar. Og dei hadde klør som kunne knipe, hardt! Kneip dei først, så sat ein beint fram i saksa, for krabben gav seg aldri. Så sa i alle fall den krabbekrøniken eg fekk med meg ut i verda, og eg tvilte ikkje det slag.

Mannevond skapnad

Når det gjaldt skræmslesoger var eg aldri nokon tvilar, eg hadde ei stor og sterk tru på at det mest i livet var fårleg, og det er vel nett slik det er? Endå eit sjødyr hadde eg overlag stor respekt for, brennmaneten!

Maneater

Så det var mykje å akte på når dala-tausa skulle, ikkje hoppe, men vaktsamt vade ut i havet. At eg ikkje kunne symje, vart knapt nok ein bagatell, samanlikna med alle dei andre fårane som truga.

Men no skulle no ikkje dette vere noko dystert barndomsminne; det var blå himmelkvelv over sommarturane mine til Ose. Premiehagen til tante Agnes var reine godtebutikken, sukkererter, bringebær, jordbær. Eg hadde eige rom med ein vegg med bøker: Band etter band om den tapre sjukesystra Cherie som trassa alle fårar, krig, jordskjelv, naturkatastrofar, ulukker av alle slag. Om det imellom kunne vere skakande dramatikk, klarte ho seg alltid til slutt, alltid. Og så var det den minst like bindsterke Nancy Drew (som den gongen vart uttala Drevv) som løyste alle slag mysterium, likt og ulikt. Røynsle hadde lært meg at det nok gjekk bra til slutt, men likevel måtte eg liggje utover natta og lese ut boka for å forvisse meg om at det vart slik denne gongen og.

Nancy Drew, på utanlandsk!

Eit år kom det amerikadamer til Ose, ekte amerikadamer med kjøpekjolar og nette hattar. Då var det stas å vere ekstragjest. Arne Bendiksen-versjonen av Davy Crockett herja heimlandet den tida, og det vart til stor undring for meg å høyre at dei hadde Davy Crockett i Amerika og! Trua på Arne Bendiksen fekk ein knekk.



Davy, han fant en sti der de andre gikk vill!

Slik eg minnest Ose, var der ikkje kyr, endå om det var utsikt frå hagen til ei løe. Ei uheldig hending i ung alder hadde påført meg solid kuskrekk. Heller ikkje var der nokon masete veslebror, berre ein noko eldre ”søskenbarn-bror” som rett og slett let meg vere i fred. Om eg elles hadde respekt for sentrumsungar, så gjaldt visst ikkje dette ungane på Ose, kanskje fordi så mange av dei var av slekta til onkel Hans, og såleis var for kjentfolk å rekne. Så Ose og Badestranda, takk for meg. Det var gilde stunder!





Dette er ei feiltasting, men eg blir ikkje kvitt dei!

Ørsta frå A til Å, del 14 - N

N. Non

Non står for meg som det traurigaste av alle måltid frå den gongen. Non var nemleg det måltidet mor mi, venteleg under tvil, sidan givnaden min gjekk meir i retning klokehaud enn kjerringemne, tidleg overlet til meg å stå for. Vel kunne eg bli grundig lei av både hesjing og raking, men den verste barnemishandlinga eg var utsett for, var å lage til non, dekke på bordet, skjere skiver – det var vel det heile, men eg avskydde oppdraget heitt og inderleg.

I ettertid kan eg undrast på kva som var så gale med dette. Slik veret gjerne var ein middels sunnmørssommar, måtte det vel vere som ei kvild å få henge av seg det våte hesjeforkleet og kome i hus ei stund, men slik var det altså ikkje. Eg trur eg var i eit slag opprør til det regelmessige i tilveret, eit opprør som har følgt meg til denne dag. Og noko så regelmessig som desse måltida. Ikkje ti på fire, eller kvart over, men fire! Når klokka hadde passert halv fire, varskudde mor at no var det på tide å begynne. Så var det inn og skjere dei same gamle skivene av det same gamle brødet, koke den same kaffien, finne fram den same gamle osten og den same gamle sylteskåla, om det då ikkje var rabarbratid, så det kunne bli eit lite brigde. Far min hadde laga eit kjøkenbord som han nok var ikkje lite kry av, bordplata var av linoleum som var nedfelt i ei treramme, og det var eit sinnrikt uttrekkssystem, slik at bordet kunne bli dobbelt så stort. Han var ein dyktig snikkar, så det var skikkeleg gjort. Men eg ser berre for meg den svakt turkise bordplata med litt gråleg mønster og tenkjer non, non, uuthaldelege rutine, middag, middagskvild, non, kveldsmat - skal ikkje det skje noko snart? ”Get a life!” ville ein vel seie no til dags. I ettertid er det lett å sjå at det var tøv, rein nonsens så å seie, å gjere det å dekke bordet ein gong om dagen til ei lidingssoge. Men slik var det altså eg kjende det då.

Seinare har eg lært at nemninga non har røter attende til det latinske tungemålet. None skulle vere den niande timen, altså klokka tre. Kva tid landsens sunnmøringar kan ha funne på å flytte den niande timen frå tre til fire, veit ikkje eg, men eg tvilar på om det vart gjort med noko slag filologisk-filosofiske anfektelsar. Og om dei språklege røtene var aldri så langstrekte; aldri om eg klarte å late ein Herrens himmel kvelve seg over nonsstellet mitt, ei heller kjende eg dåmen frå den mangslungne gudeverda dei gamle romarane heldt seg med.

Ørsta frå A til Å, del 13 - M.

M. Matabombå hinnja mor, eller i alle fall mat

I boka ”Seierherrene” skriv Roy Jacobsen om skolekjøkenet som introduserte nyskapingar som tomatpuré i det rotnorske kjøkenet. Avkomet kom heim frå skulen og hadde lært noko som den matlagingsrøynde mor ikkje visste om. Om det var slik i Oslo-skulen, korleis var det ikkje då på ”dalane og strendene”? Den mest fem år yngre bror min lærte å bruke karri i den kvite sosen då han gjekk på ”husstell”. Han kom heim og varskudde om at slik skulle det vere på garden heretter, ein skulle ha karri i kvitsosen. Og mor vår tenkte vel med seg at vil odelsguten ha karri i sosen, så skal det bli karri, men ein stad gjekk likevel grensa: Ho smakte det aldri sjølv, ikkje far min heller. Etter den dagen vart det jamnt to variantar kvit sos i heimen, ein med og ein utan karri. Tja, kanskje skulle vi beint fram rekne med tre. Ketchupen fann etterkvart vegen til dei fjernaste krokane av kongeriket, og min kvit sos-variant var utan karri, med ketchup. Ketchupen kunne stripast inn i det kvite, eller rørast heilt ut, alt etter personleg hug og hang.


Det var ei tid før og ei tid etter ketcupen kom til landet.

Nei, noko slag nye påfynstre stod ikkje på menyen i dei heimane eg frekventerte. Ein heldt seg til det gamle og velrøynde. Grillene frå skolekjøkenet vart beint fram ei kjelde til splid i det som før hadde vore harmoniske heimar.

Den mangfaldige tante Agnes utgjer likevel eit unntak. Ho kunne finne på å lese ei ny oppskrift i eit blad og utan vidare teste ho ut på den godmodige onkel Hans. Men då må eg igjen minne om at han onkel Hans var ”den tålmodigaste mann på jord”. Ja, det året ho hadde Amerikadamer på besøk, serverte ho jamvel salat, med reddik og rjøme. Eg veit det, for eg var der!

Den minst omtykte tradisjonsmaten for mitt vedkomande var saltfisken som låg i tønner i kjellaren, vinteren over og vel så det. No for tida blir ”gammalsalta sei” servert som kostesam delikatesse. Men den gamle, gulna fisken frå kjellaren vår, kva fiskeslag det no måtte vere, var eg ikkje i stand til å finne noko forsonande ved; det vart å berge seg på smør og poteter.


Salta fisk - aldri meir!

Når fiskebilen kom med noko ferskare vare, var det gjerandes å svelgje unna, men likast var det når søndagen kom og det var kjøt eller kjøtkaker. Kjøt var kjøt, kva dyr og kva del på dyret det no kunne kome frå. Ord som indrefilet, mørbrad og flatbiff, enn seie chateaubriand og entrecôte, eksisterte ikkje i vokabularet til foreldra mine. Seinare, då yngre og meir vidforige medlemmer av slekta kom attende til heimegrenda og kunne fortelje at den tynne slintra dei kalla indrefilet, skulle vere så uhenteleg til stas, vart det oppklåra at mor mi alltid hadde late den delen av slaktet gå i morren

Rosasteikt chateaubriand stod ikkje på repertoaret.

Men om vi no vart velsigna med ein og annan kjøtmiddag som far henta ut frå leigd fryseboks hos Martin Ose etter arbeidstid laurdagane, er det kjøtkakene eg hugsar best; godt utspedde, ein sløste ikkje med dyrebare råvarer, serverte med godt gjennomkokte poteter, brun sos og ertestuing. Til dessert var det sviskegraut, eller ”nedlagde” plomer i gode år. Søndagsmiddagen vart servert klokka 12.00 i mange år, men av ei for meg ukjend årsak vart han ein gong vedteken utsett til 12.30. Og slik vart det, heilt til Skiheisa på Bondalseidet kom og skipla heile søndagsrutinen for skikkeleg folk. Mor mi kom aldri over det.

Ørsta frå A til Å, del 12 - L

L. Lagunå!

Kvar gong eg har vegen forbi han Ivar Aasen når eg er i Ørsta, saknar eg Lagunå, eller meir presist ”Den blå lagune”, noko så eksotisk i 50/60-talets Ørsta som ei blå lagune! Ikkje rettare eg minnest, var det ein Eidheim som hadde vore i Amerika som var mannen bak denne oasen i den tradisjonelle kafé-ørkenen. For ein del år sidan hadde eg ein kollega frå Nordmøre som i ungdommen hadde gått i lære i Brattvågen. I helgane fór dei unge lærlingane inn til Ørsta for å gå på Den blå lagune; og – ettersom han sa – fordi jentene skulle vere så fine der inne. 30 år etter var ”Lagunå” det første han mintest då han høyrde at eg kom frå Ørsta. Kva slag servering dei hadde å tilby der, minnest eg lite av, for min del gjekk det vel helst i is og brus, men eg hugsar den eksotiske atmosfæren, blåfargen, andedammen, og fint søndagsvêr var det no støtt den tida. Kva som kunne gjere at Lagunå i si tid vart jamna med jorda, har eg aldri fått med meg. Var det ikkje botevon? Kunne ikkje han Ivar framleis hatt uterestaurant og andedam rundt seg? Sjølv om det finst dei som er truandes til å ta til motmæle, vil no ryktet ha det til at han trivdest godt på skjenkjestovene i Christiania, gjerne med ei ”deie” på fanget.




Ivar Aasen, frosen og deielaus.

I andre land er dei flinke til å ta vare på kulturskattane sine. Til Siena kan ein til dømes dra med eit måleri av sentrale strok frå 1600-talet og gå rundt og kjenne igjen kvart eit hus. No kan det vel vere at steinhus i varmare strok rett og slett står seg betre enn trehus i nedbørsrekord-land. Men var det heilt umogleg å redde Lagunå? Vil einkvan setje seg i spissen for gjenreising? Folkerørsla for Den blå Lagune?

Piazza del Campo i Siena, no som før.

På Island har dei si Blå Lagune, der kan ein bade i blått varmevatn og drikke blå drykk til, i Azul Cocha i Andesfjella kan ein og lauge seg i blå varme. I Nassau, Bahamas kan ein symje mellom delfinar på Blue Lagoon Island. Vi ørstingar frå femtitalet var ikkje så storforlangande, blå drykk klarte vi oss utan, brus og kaffi var alt vi bad om. Bade i vår lagune kunne vi på ingen måte, og delfinar hadde vi ikkje ein gong sett på TV. Men der var ender ved laguna vår, og der var i alle fall nok vatn til til at dei kunne lauge seg. Og vi hadde utsikt til Ivar Aasen. Ja, tenk om Ørsta kunne ha berga si vesle lagune. Men Idavollen trur eg ikkje det var bergingsvon for, det huset var nok redningslaust fortapt.

Innspelingsstaden til The Blue Lagoon, liknar på ingen måte Ørsta.

Blå lagune på Island, det var ikkje akkurat slik vi hadde det, heller.