Ørsta frå A til Å, del 18 - reiser

R. Reiser


Sist familien min skulle planlegge ferie, sa yngste barnet mitt at ho eigentleg hadde sett nok idylliske mellomeuropeiske småbyar for ei stund. Det tok til å bli litt ”been there, seen that, done all”. Ja, slik kan det gå når mor dei siste åra har masa rundt for å få med ein del av det ho på ingen måte fekk sjå eller gjere i eigen oppvekst. Utlandet var så reint ubegripeleg langt borte den gangen. ”Langt nede i styggelanda”, brukte bestemor mi å seie om det mest som var sør for Tyskland, eller kanskje sør for Dabnmark? Desse landa var meir nokre abstrakte omgrep som vi lærte om i geografitimane, eller landkunne, heitte det vel då. Sverike var noko meir handfast, dit hadde til og med Aud og familien vore på telttur ein sommar, så eg skjøna at det faktisk var noko som let seg gjere.

Svensk flagg, uendeleg eksotisk!

Mi første store reise gjekk til Hellesylt, søndagstur med mor og far. Ein stad med slikt eit storveges namn, måtte vel vere noko heilt omframt, Hellesylt! Vi reiste med buss og ferge, men sjølve reisa minnest eg ikkje noko av. Det som har festa seg solid i minnet, er opplevinga av å vere på ein framandvoren og eksotisk stad med slikt eit dragande, magisk namn – Hellesylt, berre smak på l’ane, la assosiasjonane strøyme på! Mor hadde smurt med mat, venteleg i ei sko-øskje, og vi sat i nærleiken av ei bru med utsyn over sjølvaste framandland og åt. Men sjølv om vi heldt oss med heime-mat, var vi likevel innom eit hotell, for der fekk eg smake cola for første gong, Isi-cola i glasflaske med ringmønster. Du snakkar om å gledje seg på tynt øl! Eg var van med brus, tante Agnes hadde vent meg på i så sterk grad at eg lenge berre kalla henne tante Brus. Og tante Agnes hadde det vitet at ho heldt meg med skikkeleg brus, raud brus med bilete av Perle og Bruse på. Denne hotellmannen på Hellesylt kom med kaffifarga brus i vanskapte flasker utan bilete. Alt var feil, og smaken var det verste. (Eg opplevde tydeleg flashback då eg mange år seinare kjende same smaken i gamle DDR.) Mykje, mykje meir må eg ha opplevd på denne ferda, for ifylgje ho Anna i Pettergarden underheldt eg i veker etterpå med ferdaminne frå Hellesylt. Diverre må einkvan ha kome borti delete-knappen min, for eg hugsar ikkje meir.

Eksotisk!

Men det var andre ferder. Ein søndag lasta far og grannen traktortilhengarane fulle med kjerringar, ungar og det som elles let seg samle av slekt og vener og køyrde til Vatnedalen med drustelege matkorger. Der fekk eg for første gong i mitt liv sjå eit telt, kvitt spisstelt som den yngre bror min kalla ”knappahuset”.

Bror min og knappahuset

Og sanneleg vart det ein tur til sjølvaste byen og, då det langt om lenge vart oppdaga at eg var temmeleg nærsynt. Om bord i gamle ”Hjørungavåg” ved kaia i Ørsta og ei vågsam ferd over salte bølgjer til vi, ikkje heilt trygt, kunne gå i land nord i bya. Undervegs hadde far prøvd å vise meg radiomasta på Vigra, utan at eg heilt skjøna kva han snakka om. Men eg skal seie eg såg radiomast då vi var på heimveg med nye briller. Og for ei oppleving å kome heim og sjå at fjella var meir enn mørke klattar! Folk fekk kalle meg Brillemerra så mykje dei ønskte, briller har eg brukt kvar dag sidan.

Ørsta frå A til Å, del 17 - Q

Q. Ql ku?

Nei slike bokstavar heldt vi oss ikkje med fram på Dala. Derimot hadde vi ku, eller rettare kyr. Eg klarte aldri å opprette noko som kunne minne om vennskapsforhold til desse kratura, ja, ja, kreatura, då, om det skal vere så nøye.

På eit eller anna tidspunkt i oppveksten var det forventa at jenter skulle lære seg å mjølke. Mor mi hadde nok tidleg vorte nøydd til å sjå i augene at einaste dottera ikkje skåra særleg høgt på kjerringemneskalaen, men tykte vel likevel at ein freistnad måtte ho no prøve å gjere på å lære denne gagnløysa av ei dotter å drage mjølka ut or kyrne. Eg vart utstyrt med fjøsklede og toga og drog det vesle eg var god for. Etterpå var det min store skrekk at det skulle lukte fjøs av meg. Noko særleg til bad hadde vi ikkje i heimen, men det jamne regnet på Sunnmøre er ikkje berre å forakte, så eg kledde av meg så mykje som sømda tillet og sprang oppover markane. Mor mi sukka tungt og gjorde det aldri oppatt. Så mjølke, det kan eg ikkje.

”Kult” var eit uoppfunne ord den gongen, ikkje å snakke om SMS-varianten qlt! Men sjølve fenomenet, det at noko eller nokon var gildare enn anna, og det på ein ung, utstillingsviljug og urban måte, det fanst. Det fanst nedi Vik og nordi i bya, men i liten grad fram på Dala. Ein kan trygt seie at det å ha med ku å gjere, i alle fall ikkje var kult! Den som ville halde seg på rette sida av den usynlege streken, kunne ikkje på nokon måte la seg knyte til noko som kunne minne om fjøs og stall. (Om ein då ser bort frå jula, då var i alle fall stall meir gangbart). Nei, her var det tankar og tru i ”Det Nye” som sette standard. Og så hadde vi ei sentralt plassert parfymeridame med Ålesunds-dialekt som meir enn gjerne gav råd til eit landsens fåvit.Vi måtte ikkje finne på å vaske oss i andletet, sa ho, reint vatn kunne gjere uboteleg skade på ung Sunnmørshud. Nei, rensekremar måtte det vere, og lotion! Og så barst det til å hive vaskekluten og bruke dyrt erverva rensemiddel, som venteleg inneheldt både allergiframkallande og kreftframkallande bestanddelar den tida. Men vi vart no sparte for reint vatn. Og folk som tala bymål kunne vel ikkje ta feil i slike saker.

Det Nye, før i tida!

Ørsta frå A til Å, del 16 - P.

P - Pettergarden.

Pettergarden oppå Bjørdalsskiftet utgjer ein heil liten bolk i livssoga mi. Der styrte ho Petter-Anna med så mild hand at dei andre knapt nok merka at dei vart styrde. Ho Petter-Anna i si velmaktstid – det var brødbakst, svissrull og blomkarse, mykje blomkarse.

Han Einar var Dagsnytt, skrivebord og folkevogn. Og så var det Berte på loftet – finare handarbeid og resirkulering av gamle soger frå Austefjorden. Den gongen, før i tida, måtte eit kvinnfolk vere glad til om ho fekk eit rom og kjøken i huset til odelsbror. Hadde ein dertil ei handarbeidskiste, kunne det vel ikkje likare vere.

Anna spreidde varme og livsglede rundt seg. Aud, som var jamaldringen min, var attpåklatten i familien, og foreldra hadde gjort frå seg det grøvste av barneoppseding før ho kom til. Dermed fekk vi jentene fred til å halde på med vårt, så lenge vi ikkje ståka når det var Dagsnytt i radioen. Og kva fekk vi dagane til å gå med, så heilt og absolutt utan ”fritidsaktivitetar”? Nei, om vi sakna fritidstilbod, så hadde vi fridom, og ein kan undrast over kva som er det likaste? Dei første utfluktene våre var ”kaffiturar” oppi Gamlevegen, ikkje lenger unna enn at vi såg heim. Anna lagde til saft og brødskiver, og vi gjekk våre dryge 100 eller 200 m og var på tur! Seinare vart vi meir vidforige, og noko slag grensegang heimanfrå kan eg ikkje minnast at vi hadde. Såleis låg vi rett som det var og tøygde oss utover elvebarden for å få tak i blåleire. Symjekunsten var oss så aldeles framand, så ein slag risikosport var det nok. Elles flyt episodane frå desse tidlege barneåra saman, eit og anna fyrtårn står likevel att i minnet.

Rikeleg med plass hadde vi rundt oss, endå om ingen av oss hadde barnerom. Det var alltid ein fjøsgang, ein krok av løda, eit vedahus som kunne omgjerast til dokkehus, butikk eller leikefjøs. ”Man tager hva man haver og laver noget derav.” Då vi vart eldre, vart Petterbuda ledig etter at Berte hadde regjert der sine siste år. Då var vi longe forbi dokkehusalderen og langt inne i neste fase. Det eg best minnest av den meir vidarekomne ”leiken” i Petterbuda, er overnattingsturane og Tandberg’en. Det hadde seg slik at ein brørne til Aud hadde vore på anten fangst eller fiske, om det ikkje var begge deler. Der tente han såpass at han kunne kjøpe seg ein Tandberg bandspelar nordi bya før han kom heim. Då han igjen freista lukka på bølgjan blå, vart bandspelaren ledig og vi jentene hadde med eitt meir teknisk utstyr enn vi hadde hatt evne til å ynskje oss. Om broderen nokon gong har fått visst om dette, har eg aldri våga å undersøke. Men vi hadde bandspelar og vi hadde overnattingsløyve. På dette stadium av utviklinga hadde vi skaffa oss venninner nede på Vatne, og dei kom for å ta del i overnattingane. Solveig greidde til og med å få mobilisert bror sin med merr og kjerre, det var ikkje så reint lite av klede, mat og anna utstyr som skulle til når ein skulle vere borte ei heil natt og ein halv dag. Og så kom kvelden, med Tandberg, mat og heimeåleine-kjensle. Det er vel meir enn lite von om at ”radioteatera” som vart produserte i Petterbuda på tidleg 60-tal har vorte tekne vare på, og det er kanskje det beste. Det å få høyre sine eigne stemmer, var spaning nok, så eg trur ikkje vi la så mykje arbeid i handlingsgangen.


Tandberg båndopptaker, svære greier!

Ørsta frå A til , del 15 - Ose

O. Ose

På flybussen frå Vigra vart eg ein gong sitjande og høyre på to svært unge sunnmørsjenter som utveksla erfaringar frå Viet Nam, Malaysia og Thailand. Det er i slike stunder ein kan falle i tankar om den gong og no.

Bestemor hadde ein bror som hadde vore i utanriksfart og mellom anna kjøpt koppar i Kina. Ein noko meir fjern slektning hadde vore misjonær i same landet, og fleire visste eg ikkje om som hadde vore så ubegripeleg langt av lei.


Kinakopp

Mine ”Sydenturar” gjekk til Ose, til tante Agnes og onkel Hans. Der var det eksotisk nok for ei urøynd taus frå fremst frampå Dala. Dei hadde badestrand på Ose, der til og med vaksne folk låg og slong midt i slåtten. Frampå Dala hadde vi Vatnesanden, men kva var no vel det samanlikna med lidoen på Ose? Det var fole stas å få vere med på slikt, eg skjøna det, men dyreriket på dei kantar kunne eg gjerne ha klart meg utan. Framme på Sanden var det verste udyret ål, mørke, sleipe skapnader som berre tyskerane, som etterkvart tok til å leite opp norske utbygder, kunne tenkje seg å ha i seg. I saltvatnet nede på Badestranda stod det monaleg verre til. Her var det skarpe skjell som ein kunne trakke seg til blods på, det var tareskog som i seg sjølv var nifs nok, og som dertil kunne skjule badestrandekvivalenten til Dracula i Transsylvania: Krabben! Krabbar kunne vere der ein minst venta det – og der ein venta det! I tareskogen, attom ein stein, halvt nedgravne i sanden – alle stader kunne det vere krabbar. Og dei hadde klør som kunne knipe, hardt! Kneip dei først, så sat ein beint fram i saksa, for krabben gav seg aldri. Så sa i alle fall den krabbekrøniken eg fekk med meg ut i verda, og eg tvilte ikkje det slag.

Mannevond skapnad

Når det gjaldt skræmslesoger var eg aldri nokon tvilar, eg hadde ei stor og sterk tru på at det mest i livet var fårleg, og det er vel nett slik det er? Endå eit sjødyr hadde eg overlag stor respekt for, brennmaneten!

Maneater

Så det var mykje å akte på når dala-tausa skulle, ikkje hoppe, men vaktsamt vade ut i havet. At eg ikkje kunne symje, vart knapt nok ein bagatell, samanlikna med alle dei andre fårane som truga.

Men no skulle no ikkje dette vere noko dystert barndomsminne; det var blå himmelkvelv over sommarturane mine til Ose. Premiehagen til tante Agnes var reine godtebutikken, sukkererter, bringebær, jordbær. Eg hadde eige rom med ein vegg med bøker: Band etter band om den tapre sjukesystra Cherie som trassa alle fårar, krig, jordskjelv, naturkatastrofar, ulukker av alle slag. Om det imellom kunne vere skakande dramatikk, klarte ho seg alltid til slutt, alltid. Og så var det den minst like bindsterke Nancy Drew (som den gongen vart uttala Drevv) som løyste alle slag mysterium, likt og ulikt. Røynsle hadde lært meg at det nok gjekk bra til slutt, men likevel måtte eg liggje utover natta og lese ut boka for å forvisse meg om at det vart slik denne gongen og.

Nancy Drew, på utanlandsk!

Eit år kom det amerikadamer til Ose, ekte amerikadamer med kjøpekjolar og nette hattar. Då var det stas å vere ekstragjest. Arne Bendiksen-versjonen av Davy Crockett herja heimlandet den tida, og det vart til stor undring for meg å høyre at dei hadde Davy Crockett i Amerika og! Trua på Arne Bendiksen fekk ein knekk.



Davy, han fant en sti der de andre gikk vill!

Slik eg minnest Ose, var der ikkje kyr, endå om det var utsikt frå hagen til ei løe. Ei uheldig hending i ung alder hadde påført meg solid kuskrekk. Heller ikkje var der nokon masete veslebror, berre ein noko eldre ”søskenbarn-bror” som rett og slett let meg vere i fred. Om eg elles hadde respekt for sentrumsungar, så gjaldt visst ikkje dette ungane på Ose, kanskje fordi så mange av dei var av slekta til onkel Hans, og såleis var for kjentfolk å rekne. Så Ose og Badestranda, takk for meg. Det var gilde stunder!





Dette er ei feiltasting, men eg blir ikkje kvitt dei!

Ørsta frå A til Å, del 14 - N

N. Non

Non står for meg som det traurigaste av alle måltid frå den gongen. Non var nemleg det måltidet mor mi, venteleg under tvil, sidan givnaden min gjekk meir i retning klokehaud enn kjerringemne, tidleg overlet til meg å stå for. Vel kunne eg bli grundig lei av både hesjing og raking, men den verste barnemishandlinga eg var utsett for, var å lage til non, dekke på bordet, skjere skiver – det var vel det heile, men eg avskydde oppdraget heitt og inderleg.

I ettertid kan eg undrast på kva som var så gale med dette. Slik veret gjerne var ein middels sunnmørssommar, måtte det vel vere som ei kvild å få henge av seg det våte hesjeforkleet og kome i hus ei stund, men slik var det altså ikkje. Eg trur eg var i eit slag opprør til det regelmessige i tilveret, eit opprør som har følgt meg til denne dag. Og noko så regelmessig som desse måltida. Ikkje ti på fire, eller kvart over, men fire! Når klokka hadde passert halv fire, varskudde mor at no var det på tide å begynne. Så var det inn og skjere dei same gamle skivene av det same gamle brødet, koke den same kaffien, finne fram den same gamle osten og den same gamle sylteskåla, om det då ikkje var rabarbratid, så det kunne bli eit lite brigde. Far min hadde laga eit kjøkenbord som han nok var ikkje lite kry av, bordplata var av linoleum som var nedfelt i ei treramme, og det var eit sinnrikt uttrekkssystem, slik at bordet kunne bli dobbelt så stort. Han var ein dyktig snikkar, så det var skikkeleg gjort. Men eg ser berre for meg den svakt turkise bordplata med litt gråleg mønster og tenkjer non, non, uuthaldelege rutine, middag, middagskvild, non, kveldsmat - skal ikkje det skje noko snart? ”Get a life!” ville ein vel seie no til dags. I ettertid er det lett å sjå at det var tøv, rein nonsens så å seie, å gjere det å dekke bordet ein gong om dagen til ei lidingssoge. Men slik var det altså eg kjende det då.

Seinare har eg lært at nemninga non har røter attende til det latinske tungemålet. None skulle vere den niande timen, altså klokka tre. Kva tid landsens sunnmøringar kan ha funne på å flytte den niande timen frå tre til fire, veit ikkje eg, men eg tvilar på om det vart gjort med noko slag filologisk-filosofiske anfektelsar. Og om dei språklege røtene var aldri så langstrekte; aldri om eg klarte å late ein Herrens himmel kvelve seg over nonsstellet mitt, ei heller kjende eg dåmen frå den mangslungne gudeverda dei gamle romarane heldt seg med.

Ørsta frå A til Å, del 13 - M.

M. Matabombå hinnja mor, eller i alle fall mat

I boka ”Seierherrene” skriv Roy Jacobsen om skolekjøkenet som introduserte nyskapingar som tomatpuré i det rotnorske kjøkenet. Avkomet kom heim frå skulen og hadde lært noko som den matlagingsrøynde mor ikkje visste om. Om det var slik i Oslo-skulen, korleis var det ikkje då på ”dalane og strendene”? Den mest fem år yngre bror min lærte å bruke karri i den kvite sosen då han gjekk på ”husstell”. Han kom heim og varskudde om at slik skulle det vere på garden heretter, ein skulle ha karri i kvitsosen. Og mor vår tenkte vel med seg at vil odelsguten ha karri i sosen, så skal det bli karri, men ein stad gjekk likevel grensa: Ho smakte det aldri sjølv, ikkje far min heller. Etter den dagen vart det jamnt to variantar kvit sos i heimen, ein med og ein utan karri. Tja, kanskje skulle vi beint fram rekne med tre. Ketchupen fann etterkvart vegen til dei fjernaste krokane av kongeriket, og min kvit sos-variant var utan karri, med ketchup. Ketchupen kunne stripast inn i det kvite, eller rørast heilt ut, alt etter personleg hug og hang.


Det var ei tid før og ei tid etter ketcupen kom til landet.

Nei, noko slag nye påfynstre stod ikkje på menyen i dei heimane eg frekventerte. Ein heldt seg til det gamle og velrøynde. Grillene frå skolekjøkenet vart beint fram ei kjelde til splid i det som før hadde vore harmoniske heimar.

Den mangfaldige tante Agnes utgjer likevel eit unntak. Ho kunne finne på å lese ei ny oppskrift i eit blad og utan vidare teste ho ut på den godmodige onkel Hans. Men då må eg igjen minne om at han onkel Hans var ”den tålmodigaste mann på jord”. Ja, det året ho hadde Amerikadamer på besøk, serverte ho jamvel salat, med reddik og rjøme. Eg veit det, for eg var der!

Den minst omtykte tradisjonsmaten for mitt vedkomande var saltfisken som låg i tønner i kjellaren, vinteren over og vel så det. No for tida blir ”gammalsalta sei” servert som kostesam delikatesse. Men den gamle, gulna fisken frå kjellaren vår, kva fiskeslag det no måtte vere, var eg ikkje i stand til å finne noko forsonande ved; det vart å berge seg på smør og poteter.


Salta fisk - aldri meir!

Når fiskebilen kom med noko ferskare vare, var det gjerandes å svelgje unna, men likast var det når søndagen kom og det var kjøt eller kjøtkaker. Kjøt var kjøt, kva dyr og kva del på dyret det no kunne kome frå. Ord som indrefilet, mørbrad og flatbiff, enn seie chateaubriand og entrecôte, eksisterte ikkje i vokabularet til foreldra mine. Seinare, då yngre og meir vidforige medlemmer av slekta kom attende til heimegrenda og kunne fortelje at den tynne slintra dei kalla indrefilet, skulle vere så uhenteleg til stas, vart det oppklåra at mor mi alltid hadde late den delen av slaktet gå i morren

Rosasteikt chateaubriand stod ikkje på repertoaret.

Men om vi no vart velsigna med ein og annan kjøtmiddag som far henta ut frå leigd fryseboks hos Martin Ose etter arbeidstid laurdagane, er det kjøtkakene eg hugsar best; godt utspedde, ein sløste ikkje med dyrebare råvarer, serverte med godt gjennomkokte poteter, brun sos og ertestuing. Til dessert var det sviskegraut, eller ”nedlagde” plomer i gode år. Søndagsmiddagen vart servert klokka 12.00 i mange år, men av ei for meg ukjend årsak vart han ein gong vedteken utsett til 12.30. Og slik vart det, heilt til Skiheisa på Bondalseidet kom og skipla heile søndagsrutinen for skikkeleg folk. Mor mi kom aldri over det.

Ørsta frå A til Å, del 12 - L

L. Lagunå!

Kvar gong eg har vegen forbi han Ivar Aasen når eg er i Ørsta, saknar eg Lagunå, eller meir presist ”Den blå lagune”, noko så eksotisk i 50/60-talets Ørsta som ei blå lagune! Ikkje rettare eg minnest, var det ein Eidheim som hadde vore i Amerika som var mannen bak denne oasen i den tradisjonelle kafé-ørkenen. For ein del år sidan hadde eg ein kollega frå Nordmøre som i ungdommen hadde gått i lære i Brattvågen. I helgane fór dei unge lærlingane inn til Ørsta for å gå på Den blå lagune; og – ettersom han sa – fordi jentene skulle vere så fine der inne. 30 år etter var ”Lagunå” det første han mintest då han høyrde at eg kom frå Ørsta. Kva slag servering dei hadde å tilby der, minnest eg lite av, for min del gjekk det vel helst i is og brus, men eg hugsar den eksotiske atmosfæren, blåfargen, andedammen, og fint søndagsvêr var det no støtt den tida. Kva som kunne gjere at Lagunå i si tid vart jamna med jorda, har eg aldri fått med meg. Var det ikkje botevon? Kunne ikkje han Ivar framleis hatt uterestaurant og andedam rundt seg? Sjølv om det finst dei som er truandes til å ta til motmæle, vil no ryktet ha det til at han trivdest godt på skjenkjestovene i Christiania, gjerne med ei ”deie” på fanget.




Ivar Aasen, frosen og deielaus.

I andre land er dei flinke til å ta vare på kulturskattane sine. Til Siena kan ein til dømes dra med eit måleri av sentrale strok frå 1600-talet og gå rundt og kjenne igjen kvart eit hus. No kan det vel vere at steinhus i varmare strok rett og slett står seg betre enn trehus i nedbørsrekord-land. Men var det heilt umogleg å redde Lagunå? Vil einkvan setje seg i spissen for gjenreising? Folkerørsla for Den blå Lagune?

Piazza del Campo i Siena, no som før.

På Island har dei si Blå Lagune, der kan ein bade i blått varmevatn og drikke blå drykk til, i Azul Cocha i Andesfjella kan ein og lauge seg i blå varme. I Nassau, Bahamas kan ein symje mellom delfinar på Blue Lagoon Island. Vi ørstingar frå femtitalet var ikkje så storforlangande, blå drykk klarte vi oss utan, brus og kaffi var alt vi bad om. Bade i vår lagune kunne vi på ingen måte, og delfinar hadde vi ikkje ein gong sett på TV. Men der var ender ved laguna vår, og der var i alle fall nok vatn til til at dei kunne lauge seg. Og vi hadde utsikt til Ivar Aasen. Ja, tenk om Ørsta kunne ha berga si vesle lagune. Men Idavollen trur eg ikkje det var bergingsvon for, det huset var nok redningslaust fortapt.

Innspelingsstaden til The Blue Lagoon, liknar på ingen måte Ørsta.

Blå lagune på Island, det var ikkje akkurat slik vi hadde det, heller.

Ørsta frå A til Å, del 10 - K

K. Onkel Karstein

I kyrkjekunsten er det slik at dei forskjellige heilagmennene er utstyrte med visse attributtar. Om ikkje portrettlikskapen er så framifrå (og kven veit no forresten for visst korleis han Heilag-Olav såg ut?), kan kvar og ein kjennast att på det han ber med seg. Heilag-Olav har ei øks, apostelen, eller læresveinen, som det heitte i mi tid, Andreas, har eit kors, Andreas-korset ( for øvrig også kjent frå ”ABC for førerprøven”!).


Andreaskors

Eg hadde ein morbror som heitte Karstein og hans attributt var bil! Eg kan ikkje tenkje på han utan å sjå oljeflekkete hender og kjenne lukta av bensin. Bilane til onkel Karstein var ikkje kva som helst slag bil, eller kanskje var dei nettopp det! Slik den økonomiske stoda var utetter 50-talet, fekk han nøye seg med det som var å få, for minst mogleg kontante utlegg.”Den beste bilen i verda er den som han har nå, du skulle bare høre om motor’n ville gå”, song han Vidar Sandbeck i Ønskekonserten. Ein skulle tru onkel Karstein hadde stått modell til denne visa, men det var venteleg fleire i kongeriket som heldt seg med lunefulle bilar på den tida.

Det var ikkje berre det at onkel Karstein hadde bil sjølv, han køyrde og kommunal lastebil, og stundom buss. Men det å få sitje i førarhuset når han køyrde lastebil med snøplog framover dalen, det var bror min sitt privilegium. Det var den tida menn var menn.

God, gamal snøplog

Bilturar om søndagane derimot, det var for alle. Kunne bilen synast fullstappa før han kom så langt som fram på Dalen, var det alltid råd å stappe inn ei kjerring eller ein unge til. Bilbelta var vel ikkje ein gong komne så langt som til teiknebrettet den gongen, ”Trygg Trafikk” var i alle fall ikkje kome til Ørsta, og Lensmannen hadde anna å gjere enn å telje passasjerar i baksetet. Så det var å stappe inn, framme og bak, med det heldt, og køyre på biltur dei mest halsbrekkande svingar på smale vegar med fjorden rett ned på den eine sida, i heldigaste fall med stabbesteinar som tapre forsvarssoldatar, og eit heller skralt rassikra berg på den andre sida. Folk skulle eigentleg ikkje ha overlevd 50-talet slik greinaløyse det rådde, men merkverdig mange gjorde det.

Ei av dei store familiekrønikene handlar om då onkel Karstein køyrde deler av slekta til bryllaup i Odda med ein tilårskomen ”Nash”.

Nash, 42-modell

Sjølv var eg ikkje med, men i ånd og attforteljing har eg gjort ferda så mange gonger at eg ikkje trur skilnaden blir så stor. Denne turen gjekk altså ikkje utan hindringar, nei, heile turen hadde liksom hindring – og overvinning av hindring – som fundament. Motorhavaria kunne knapt teljast på dei fingrar som var å oppdrive. I tillegg var det tidvis uframkomeleg på grunn av skodde, fem personar måtte overnatte i den lite komfortable bilen, ja tante Agnes måtte jamvel sitje midt i baksetet og skjere brød! Eg har lese ei bok av Ralph Høybakk om dei gjevaste og mest krevjande tindeklatringane i verda, og så vidt eg har skjøna, var det ikkje nokon ringare prestasjon å kome seg frå Ørsta til Odda på tre dagar enn å bestige Mount Everest. Men fram kom dei, og bryllaup vart det tura.

Ørsta frå A til Å, del 10 - J.

J. Jul, jul, strålande jul.

http://www.youtube.com/watch?v=2p1i1-4o1t8



Retteleg norsk jul

Jul, jul, strålande jul, heiter det i ein svensk julesong. Ligg det noko uavvendeleg i dette at barndomsjula var så omframt strålande? Sant å seie er julene mine no langt meir ”strålande” når det gjeld mengde og utval i lys, pynt, mat og gåver, men det er barndomsjula som er magisk. Eg var lenge overtydd om at dei som ikkje budde på gard og ikkje hadde metershøge brøytekantar, umogleg kunne vite korleis ei retteleg jul skulle vere. Og juletreet måtte sjølvsagt hentast frå eigen skog, helst julaftan føremiddag. Treet skulle i alle fall ikkje pyntast før julaftan! Ho Besta heime var full av forakt for dei som lagde julehelg alt på veslejulaftan. No må eg til nokre dagar før om eg skal greie å montere all julestasen.

Julebord

Nisseby, på pianoet.

Etter som eg vart større, høyrde òg ein tur ned på Pe-buda med til julaftansritualet. Der var han Pe-Per i ekstra godt humør og delte ut sigarar til karfolka. Om veret var så nokolunde, møtte eg granneungane til i alle fall freistnad på felles leik. Og likevel var julaftan føremiddag så forferdeleg lang! Men klokka vart no langt om lenge fem denne dagen òg, i radioen vart jula ringt inn, og julematen kom på bordet. Endeleg jul! No var ikkje ventetida over med dette. Det skulle vaskast opp og fliast på kjøkenet, og så skulle mødrene i mitt barndomsrevir i fjøsen! Endelause halvtimar der einaste trøysta var juleblada som var vekkgøymde nett til denne stunda; Stomperud, Knoll og Tott, Vangsgutane, Smørbukk, Tuss og Troll.

Smørbukk helsar på Donald. Men Donald var ikkje med i julehefte-utvalet vårt.

Vi budde noko avsides til, så det var smått med meir handfaste julenissar, så få som vi var, ville det bli for gjennomskodeleg om far min skulle bli borte nett då nissen kom. Men far visste råd: Nissen hadde ikkje tid til å kome inn til oss så mykje som han hadde å fare over, så han sette igjen ein sekk ute, stundom på svala, stundom attom nova. Det vart gjerne eit par bomturar på bror min og meg før vi fann sekken. Og så var vi så nær himmelen som vi vere kunne før vi fauk for godt.

Travel nisse

Den mest minnerike julaftan var nok då eg fekk sovedokke. Dette var før dokkene til folk flest fekk ”ekte” hår, men det ein ikkje har sett, har ein heller ikkje vit til å sakne, så for meg var det påmåla celluloidhåret meir enn godt nok. Mor hadde brukt seine kveldstimar til å strikke og sy, så dokka var godt utstyrt. Eg trur eg levde i saligheit resten av den jula og langt inn på nyåret.

Søskenbarna til dokka mi.

Første juledag var brukvisa at ein skulle halde seg heime, men der heldt vi ikkje skikken i vår familie. Far hadde berre ei syster, og tante ville så gjerne at mor hennar og vi skulle kome dit denne dagen. Dette var tradisjon så lenge eg minnest. Det var sjølvsagt fyrt opp i bestestova ein slik dag, neter og frukt stod på bordet, og vi vart serverte ein drusteleg kjøtmiddag med dessert og kaker. Mitt store ynskje var å ha ein reservemage til bruk ved slike høve. Og så hadde dei levande lys på juletreet på Krøvelen, lenge etter at vi hadde fått elektriske. Når onkel tende treet i skumringa, var det som julestemninga kraup og kravla både over og under huda. Seinare i jula skulle dei på Krøvelen ”drikke jul” hos oss, så var det juletrefestar og møte med familien nede i Vik. Alt var fastlagt og tradisjonsbunde, og alt var ingrediensar i ”strålande jul”.

Ørsta frå A til Å, del 9 - I.

I. Inger og Idavollen

Her kunne eg ha skrive side opp og side ned om Inger og meg. Det hadde seg slik at vi var så livandes redde for å kjede oss når vi vart gamle, og vi resonnerte som så at når alderdommen kom, sånn i førtiårsalderen eller noko før, var det best å ha mest mogleg galskap å sjå tilbake på. Men Inger vart det folk av, henne òg, og gjeve slektningar har ho, så kanskje det er like godt å la vere å ”bere utøve” ymse hendingar, som då eg fekk Inger til å sige i hop av høglytt fnising midt under sjølvaste Talen på ein basar på Åmdalens ungdomshus. Eg hadde gøymt ei vedskie under pjekkerten, og denne ”blotta” eg på eit høveleg eller uhøveleg tidspunkt, alt etter korleis ein ser det. Så var det den gongen vi hadde for oss eit slag ungdomsopprør og sette oss til å strikke på eit møte på Bedehuset. Nei, det er ikkje nemnandes!

Lat meg heller fortelje om Idavollen, som ingen forlet utan livsvarige minne. Det har vel vakse opp generasjonar etter oss som ikkje kjenner noko som helst vibrasjonar når Idavollen kjem på tale, om dette fordoms slott no nokon gong kjem på tale då. Kanskje har ein og annan høyrt mor eller bestemor fortelje om ”då eg var ung”. Men inga forteljing kan kome i nærleiken av det personleg røynde. Idavoll-feelingen (som ikkje er heilt det same som Idavoll-kjensla, diverre, stundom må ein ty til utanlandsk) har naturleg nok berre vi som var der. Då! Dans på Idavollen laurdagskvelden. Nykonfirmerte og litt eldre smådamer med håret grundig tupert og spikra på plass med ei boks hårlakk, korkje spray, skum, voks eller andre avanserte stylingprodukt den tida, nei, lakk som i lukt og konsistens kunne minne om utvatna golvlakk (eller oppsprita?). Var nauda stor, kunne ein bruke sukkervatn, seigt og stivt vart det i alle fall. I bladet Det Nye, den gong kjelda til det meste av nyttig lærdom, stod det jamvel at ein kunne bruke øl som leggevatn. Dei som skreiv det, hadde rimelegvis ikkje kjennskap til sunnmørsk heimebrygg.


Idavollen, originalutgåva

I garderoben stod ho Dadda og tok imot og leverte ut kåper og frakkar med stort tålmod. Kva for soger kunne ikkje den dama ha fortalt! Hadde ein trang til å vitje det som med vilje til formildande omskriving kunne kallast toalett, var det berre å gå etter lukta, sterkare og sterkare di meir tampen brann. Inne i salen spela ein eller annan trio(trekkspell, gitar og bass), kanskje Paul Mork, dansbar musikk. Det var jamnast noko tregt på golvet i starten, men det tok seg opp etter som modet steig, med eller utan hjelp av innhaldet i mange slags emballasje, frå lommelerke til 5 liters plastdunkar. Å ”drikke seg til mot” er vel eit vide kjent uttrykk i fedrelandet. I Ørsta heitte det berre å ”drikke seg til”. Kva ein drakk seg til, kunne vel vere så ymse, frå dansemot til reine armoda. Når klokka nærma seg eitt, vart ”tre siste” annonsert, til lite glede for dei som heller ikkje denne kvelden hadde hatt flaks”. Når ”Good night Ireen” tona ut, var samstundes alt håp ute. Men det var berre ei veke til neste laurdag!

Typisk trio, men dei brukte ikkje hattar på Idavollen.

http://www.youtube.com/watch?v=4fyjpfw1pqE

Det må nødvendigvis ha vore dansetilstellingar sommarsdag og, men eg minnest best gnallkalde vinterkveldar i nylonstrømper og sko med stiletthælar, utan særleg tanke for korleis ein skulle kome seg dei 12-13 kilometra heim. Og eg har gått store deler av vegen, blåfrosen og forkomen. Men jamnast var det haik å få, t.d. med lystige hjørundfjordingar som hadde spleisa på det som no for tida vert kalla maxi-taxi og som den gongen kanskje vart kalla ”han Lyshagen”? Eg tok gladeleg mot det som baud seg av skyss, men tilbaud meg aldri å vere med på å betale. Som fru Flettfrid Andresen seier: Det går en grense gjennom tilværelsen!

Ørsta frå A til Å, del 8 - H

H. Handgjerning og husstell

Då vi godt og vel var komne i ”storskulen” på Brautaset, var det og på tide å bli instruert i det faget som den gong vart kalla handgjerning.Dette var før det så mangt-omfattande formingsfaget kom til. Vel kunne lærarane Einar og Simon mangt og mykje, men ved korssting og selbuvottar gjekk grensa. Der måtte det spesialistar til. Det første året vi hadde handgjerning, vart vi frå Brautaset sende til Åmås skule på intensivkurs med fru Brekke. (I barneskuletida kom eg berre i kontakt med to fruer, det var fru Brekke og fru Djuvstein, elles hadde kvinnene i barndommen namn som Laurits-Oddlaug og Åmte-Tordis.) Kven som hadde kome på den idéen at vi skulle ha ei særskilt ”handgjerningsdrakt”, veit ikkje eg, men i alle fall drog vi med bussen til framandt territorium ikledde lysegrøne ”lagerfrakkar” og handarbeidskorg. Det stod respekt av det å kome til Åmås skule, det var ikkje våre som heldt til der. Sjølv kom eg litt i knipe fordi fleire av dei tidlegare skulekameratane frå Bjørdalen no var på Åmås, og eg vart utsett for harde åtak frå mine eigne for å ha fraternisert med fienden.

Fru Brekke var som sagt frue, eit noko skjørt og framandvore vesen, men slett ikkje utan myndigheit. Det nytta ikkje å kome der med slurvete korssting! Vi som var oppvaksne ute i bushen, var ikkje så heilt inne i dei mange omskrivingane som fint folk brukte om livets meir anale realitetar, men fru Brekke lærte oss opp til å spørje etter ”nøkkelen til Kongens have” når vi skulle på do, noko uvant for oss som var vane til meir kontante uttrykksformer. Vi var flinke til å syngje, vi frå Brautaset, og fru Brekke oppmuntra oss til å syngje til arbeidet og likte tydelegvis det ho høyrde. Det var tida før ungar hadde tilgang til anna enn Ønskekonserten, Sangboken (bedehusutgåva) og Lars Sørås si blå skulesongbok, så det var nok eit seriøst repertoar vi hadde, med mange vers.


Broderiet mitt frå 4. klasse.

Det vart med dette eine året som gjestearbeidarar ved Åmås skule. Neste gong vi skulle ha handgjerningsbolk, heldt vi til i skulekjellaren på Brautaset med Ellen Johansen som lærar. No hadde vi vorte store, og det var alvorlege saker på programmet, først og fremst ”søsterforkle” i kvitt, stivt bomullsty. Det vart sveitta ein heil del over dei mange faldane og rynkene, men resultatet vart staseleg, og eg har framleis forkleet, har berre flytta litt på knappane. Som ”bonus” fekk vi lov til å sy oss rett så brukbare foldeskjørt av godt tweedstoff. Det er merkeleg at kommunane på 50-talet såg seg råd til å late ungane arbeide med kvalitetsvarer, medan dei no knapt får så det held til pappsløyd. Strikkekunsten lærte vi oss og, lester og vottar, nyttige gjenstander med klare krav til kvalitet. Ellen Johansen godtok ikkje slarkarbeid. Men dei fleste av oss hadde mødre som sette si ære i godt handarbeid, så eg kan ikkje minnast at vi protesterte.

"Søsterforkle" frå sist på 50-talet.
I denne fjerne fortida var handgjerning eit absolutt kjønnsdelt fag, så vi var fullstendig karlause den perioden dette stod på. Gutane heldt til i ei støv- og lakksky ved høvelbenkane som mellombels hadde fått plass på Ungdomshuset. Her laga dei skjerefjølar, skrin, hyller og bord i ei for oss jentene heilt framand verd. Eg har til dags dato ikkje vorte fortruleg med hammar og spikar, det går seg helst skeivt. Kanskje kom eg for seint i gong med grunnopplæringa?

Men det var ikkje berre handgjerningsfaget som tidvis førte oss Brautasetungane bort frå eige revir. Då vi skulle ha husstell i sjuande klasse, måtte vi reise heilt til Vik og, som før nemnt, vere i grupper saman med follestaddalingar. O skjebne!

Husstell-læraren vår var ”ho Kjeldset-Moe”. Kvifor ho ikkje var ”fru”, kan eg ikkje svare på, kanskje fordi ho var ørsting? Vi frå dalane var stort sett vane med å ”ta hand i arbeid”, så eg vil tru at vi ikkje var så aller verst å halde styr på. Men som Inger og eg hoverte då ei av follestaddalsjentene sa ”livr”. Vi hadde no hatt såpass kontakt med den store verda at vi visste at i formell samanheng heiter det ”lever”. Ja, ja – ungdomens dårskap!

Igjen ligg det så lett i tastaturet å samanlikne den gong og no. Vi lagde fullverdige middagar, suppe, hovudrett og dessert, trur eg, i alle fall ein solid hovudrett. Og no vil ryktet ha det til at elevar skriv oppskriftar og teiknar pizza fordi kommuneøkonomien ikkje tillet utgifter til råvarer?

Ørsta frå A til Å, del 7 - G

G. Gaman

Ordet Gaman kjendest eigentleg som eit framandord, på line med ekvivalent og kvadratrot, men det var no norsk likevel då, rotnorsk! Det var fleire slike ord, som ”hjå” og ”or”. Eg tvilar ikkje på at han Ivar fann desse orda på reisene sine, men han fann dei i alle fall ikkje i Ørsta! ”Tut. Tut. Or veg. Or veg.” stod det i Hans Bergersens ”Lesebok for fyrste skuleåret”. Eg greidde å skjøne at meininga var at ein skulle ”ha seg to veia”, men brukte mange år på å sjå samanhengen mellom ”or” og ”to”. Men om orda var framandvorne, lærte ein no alltid å skjøne dei. Vi vart tungt fora med solid nynorsk, så visst lærte eg å skjøne kva ”gaman” tydde.



Og kva kunne dei no ha til gaman, desse pengelense og utstyrslause ungane frå 50-talet? Jau, vakna vi ein morgon til eit dugeleg lag nysnø, og det var ikkje sjeldan, kunne vi gå ut og trakke ”mystisk-ring”. Då tok vi til med ein romstor sirkel og trakka så i spiral til vi kom inn til midten. Så stod vi der, midt i sjølvprodusert ”mystikk”, og hadde ikkje anna å gjere enn å trakke den lange vegen attende. Å jukse, ved å hoppe frå spiralrunde til spiralrunde, var ikkje å tenkje på. Kanskje var der nokre tynne trådar attende til slekter før oss som hadde laga ”mystiske” formasjonar i terrenget?

Mystiskring

Elles kunne gaman vere eit skjelett av eit lastebilførarhus, som skapt til å ”turne” på, sikkert ikkje tryggjingsklarert etter dagens leikeplass-standard, men vi berga oss gjennom det òg.

Noko av det gildaste som hende var når veret brått slo om frå væte, som vi jamnast hadde rikeleg av, til gnallkulde. Då vart det dei likaste isformasjonar til å underhalde seg med. Små elvar i brattlende vart rutsjebaner, gjerne med ei noko hardvoren avslutning, myrar vart til skeisebaner der vi kunne framføre vår versjon av Bambi på isen.


Bambi, originalversjonen

Ei særskilt form for gaman var å kome heim frå skule laurdagane, jau då, vi vart plaga til skule laurdagane! Då hadde mor vaska og flidd til helga, det lukta reint alle stader, kanskje var det òg bakst i omnen, broderte løparar (beige aida med tulipanmønster) låg på bord og benkjer, og i radioen kunne vi høyre ”Trafikk og musikk” med Folkestad og Karlsen. Folkestad hadde ein hang til tango, og slik vart laurdagskveldsskjensla trigga medan det enno var høglys dag. Men du hendelse kor eg skvatt den gongen han nemnde ordet ”ølflaske” – på radio! Med største sjølvfølgje. Nei, kva kunne dei ikkje få seg til, desse halvheidne menneska frå Oslo-traktene.

Lenge trudde eg at det på ingen måte kunne bli laurdag utan grønsåpelukt og Trafikk og musikk. Merkjeleg korleis laurdagskjensla har vorte transformert til luktfri mikrofiber og ”Hallo i uken”.

Radiolyttere vil nok forbinde navnet Oddvar Folkestad med to ord: trafikk og tango. Få kjenner til at han også er utdannet organist med erfaring fra Oslo som vikarorganist. Radioteknisk utdannelse og handelsskole var grunnlaget for journalistarbeidet i dagspressen og i NRK. I 1956 ble han tilsatt som NRKs første informasjonssjef. Fra 1962 arbeidet han som programsekretær. Tango og trafikk var to ord som ble knyttet til det populære radioprogrammet "Trafikk og Musikk" (1960–89). Hver lørdag i 29 år lyttet folk til dette programmet hvor trafikksaker ble kommentert og diskutert. Musikken var nok begrenset til tango og religiøs musikk. Å danse tango gjorde han ikke, men musikken spilte han ofte. I studio deltok også Thorleif Karlsen fra politietaten i mange år. I fjernsynet medvirket han i flere program.

Klipp frå http://www.nrk.no/. Det ser ut som Folkestad var ein heidersmann, sjølv om han snakka om øl på radioen.

Ørsta frå A til Å, del 6 - F

F. Fiskeribølgje og folkevogn

Vi hadde ikkje så mange radiokanalar den gongen, og ikkje så mange radioar heller. Heime hos oss hadde vi ein, med ein ekstra høgtalar til ho Besta på loftet. Denne stod så fast på Vigra, at ein kunne tru det var brukt lim. Foreldra mine hadde lite sans for Radio Lux og anna utanlandsk som ein kunne finne fram til på kortbølgje eller mellombølgje. Men ein slags P4 hadde vi no likevel tilgang til: Fiskeribølgja! Her var ikkje språket så dana og blankpussa som i den tidas NRK, ikkje like mykje velmeint folkeopplysning. For det var ålvor i NRK den gongen, valutakursar og Oslo Børs, fiskerimeldingar med uforståelege glosar som ”juksa” og ”stampen”, foredrag og skulekringkasting, og konsertar, rett ålvorsame konsertar, gjerne med syngedamer av det slaget som far min kalla H-gjæler. I radioen kalla dei det sopranar.


Maria Callas, typisk H-gjæle.

Skulle ein den gongen oppleve å få høyre bannskap og andre saftige gloser på radio, måtte ein kunne kunsten å skru seg fram til fiskeribølgja. Det meste som der gjekk føre seg, var vel rett og slett nyttige meldingar fiskarar i mellom, men var ein trottig og heldig, kunne ein og få med seg meir Big Brother-aktige utsegner. Ja, ja eg veit no ikkje, forresten. Det vi tykte var dristige etermeldingar den gongen, går vel glatt gjennom laurdagsbarnetimen no. Og vi dreg på skuldrane og tenkjer i forbifarta at ”ei tid var og ei anna vart”.

Bokstaven F skal og få stå for Folkevogn. Det var han Einar, granne, lærar og far til Aud som hadde ei slik. Heime hos oss hadde vi ikkje bil, men traktor hadde vi, noko så sjeldsynt som ein Kramer, kjøpt i 1954, grøn, blank og ny. Om det å ha Kramer når alle andre hadde Ferguson var eit privilegium eller ei belastning, vert no etter som ein ser det, bror min vart i alle fall heitande Kramer i årevis. Sjølv har eg eit traumatisk Kramerminne som overskuggar det som måtte vere av velvilje: Far fekk ein 17. mai for seg at vi kunne køyre traktor ned til Vik i staden for å ta bussen, slik skikken var. Og der sat eg, i 17.mai-stasen på traktor nedgjennom heile Åmdalen, ein Canossa-gang forbi alle dei som hadde vet til å ta bussen ein slik dag.


Kramer, traktoren med passasjersete.

Men det var Folkevogn det skulle handle om. No var det vel ikkje heilt utan belastningsskadar å eige folkevogn heller, for folkevogna var tysk, og krigen var ikkje mange år unna, så ”Hitler-kalosje” var utnamnet på den første, svarte Folkevogna Einar hadde

"Hitlerkalosje"

For meg var i alle fall bilen meir enn god nok, for ettersom Anna og Einar tykte det var greit å ha selskap for Aud i baksetet, opna det seg nye horisontar for meg òg: Hovdebygda, der Einar hadde slekt, Håmyra i Volda og ein noko framandvoren stad langt borte som dei kalla Fiskå. Alle stader var det folk som tok vel imot også ein framand liten ekstragjest. Tante Lina på Fiskå og tante Jenny i Håmyra var systrene til Anna, og i mitt minne av det same blide slaget. Berre eitt vondt minne knyter seg til Fiskå; den gongen det vart servert bacalao! Korleis eg kom meg gjennom – eller utanom- denne skrekkøgla av ein matrett, minnest eg ikkje, det er vel fortrengt.

Bacalao, skrekk og gru!

Det var og folkevogna til Einar som førte meg til mitt livs første kinoframsyning, filmen der Danny Kaye spelar H.C. Andersen og syng ”Wonderful Copenhagen ” og ”Thumbelina”, ei mest ufatteleg storhending for ei Åmdals-taus som knapt hadde sett lysbilete på bedehuset.

http://www.youtube.com/watch?v=SJHls-r_Pp0&feature=PlayList&p=0642766AF87FD56D&playnext=1&playnext_from=PL&index=7

Ørsta frå A til Å, del 5 - E

E. Engelsk

Ein gong midt på, eller sist på, 50-talet gjekk det ut påbod, venteleg frå sjølvaste Departementet, om at alle 12-åringar i fedrelandet skulle lære seg det engelske tungemålet. Dette skulle tydelegvis ikkje gå på bekostning av dei andre faga, så vi fekk utvida skuleveka med 2 x 2 timar engelsk. Dermed var det slutt på den glade annankvar-dag-tida. På det som hittil hadde vore fridagar, måtte vi vandre avgarde til skulen. Ja, bokstaveleg tala vandre! Ettersom dei to timane med engelsk var litt ut på dagen, var det ingen skulebuss for oss som elles hadde rett på skyss, og vi måtte gå, gå langs ein skuleveg som på ingen måte var ufarleg. Noko trafikk å snakke om, var det rett nok ikkje, men det var hundar etter vegen, heile to, og begge heldt til i ”Malle-huset”. Ikkje så at nokon hadde vore vitne til at desse hundane gjekk til åtak på nokon, det gjekk ikkje ein gong gysjer om det. Men dei gøydde og dei kom springande ned mot vegen, berre når vi skulle ”på engelsk”, aldri på kveldstid. Eg kan enno kjenne den lammande skrekken for desse dyra, og schäferhundar har eg til dags dato ikkje vent meg på.

Mallehuset, 50 år etter.

Men ein del av oss fekk no etter kvart eit visst grep om dette framande tungemålet. Eit av søskenbarna mine låg to-tre år framom meg i løypa, og ho kunne fortelje oss ukunnige kva gjengangarorda i slageren ”Oho, oho, I love you baby” betydde. ”Å-å, å-å ein liten baby”, påstod ho med alderens sjølvsagde autoritet. Sidan har eg lært meg å sjekke det autoritetane hevdar.

Då det endeleg vart min tur til å lære dette vedunderlege tungemålet, var eg så tent at eg i starten gløymde å vere på vakt mot å eksponere klokehaudsyndromet. Dermed fekk eg høyre det når eg hadde alt rett på første diktaten. Men ”om jeg hamrer eller hamres, like fullt så skal der jamres”, har ein klok mann sagt. Og han fekk sanneleg høyre det han som ikkje med ein gong klarte å lære seg det mest elementære i engelsk uttale og. ” I amm a båi,” las han, med tydeleg Nakke-uttale av dei framandlandske orda. Nei, ikkje for langt i den leia heller, medium var nok det klokaste strategivalet.

I ettertid kan ein sjå at det nok var på tide at styresmaktene iverksette slik obligatorisk undervisning, om det så medførte at vi laut til å gå, for den engelskspråklege kulturen kom over oss som storofsen. Amerika var sjølvaste honninglandet, der var sommarsmånadane ”those lazy, hazy, crazy days of summer” og ikkje eit evig bask med hesjing og raking. Eg undra meg vel stundom over kva låk lagnad det var som hadde plassert meg i eit regntungt dalføre på nordvestlandet i staden for på ei solfylt strand i California.


Der skulle du ha vore, Karen!

Ørsta frå A til Å. Del 4 - D.

D. Dalane og strendene

Dalane og strendene står for meg som eit noko disig omgrep frå oppvekståra. Kanskje var det 17.mai, når vi skulle stille opp til tog at denne nemninga vart nytta? (Og på sjølvaste 17. mai var det jamvel ei eiga forbøn for dalane og strendene: ”Gud signe Noregs land, kvar heim, kvar dal, kvar strand.”)

17. mai, eg fekk halde i fanesnora! Raud jakke, raud hatt og handveske. På den andre sida gjekk Aud iført same antrekk.

I alle falle måtte det no ender og då vere nyttig å samnemne utkantane i gamle Ørsta kommune på denne måten. Og eg kom altså frå ein dal. Desse strendene dei snakka om hadde eg liten og ingen kjennskap til. Men eg forstod vel at det budde folk der og.

Strendene

Min barndomsdal var Åmdalen. ”Grønn var min barndoms dal” er ei kjend oppvekstskildring frå Wales. Min barndomsdal var og grøn, grønske og regnver går godt i hop! Når han då ikkje var kvit, aldeles kvite var vintrane den gongen med brøytekantar som sikkert var minst to meter.

Åmdalen

Vi som vaks opp fram på Dala på denne tida, kom vel neppe frå det utan før eller seinare å bli sett på plass av dei som beherska verda og budde nede i Vik, beint fram i sentrum av tilværet.

Kvart skuleår var det faste turar ned til Vik for å gå til tannlækjar. Vi reiste flokkevis, og dei eldre ungane visste å skræme dei mindre rett grundig med kva pinsler dei hadde i vente. Utsmykkinga på venteromet gjorde sitt til å forsterke angsten, eit av bileta på veggen skildra så levande korleis det var for eit lite barn å få tennene trekte ved hjelp av stubbebrytar.

Det hende også at vi sykla i flokk ned til Vik i meir private ærend og unngjekk vel stort sett å bli oppdaga av dei fastbuande. Men så skulle vi til å bli utsett for meir systematisk sosialisering; vi skulle ned til Vik og gå på skule! Det byrja smått og pent i 7. klasse med skolekjøken laurdagane. Då kunne vi ikkje lenger unngå å verte oppdaga av dei som i kraft av å bu i sentrum sette standard for det meste. Til all lukke hadde vi frå Brautaset skule nokon som vi kunne plassere på rangstigen under oss, nemleg follestaddalingar. Vel hadde vi fått med oss at det budde eit slag folk på ”strendene” og, men dette var såpass abstrakt at vi ikkje kom oss til å sjå ned på dei. Det er rart med det, skal vi finne nokon å forakte, må det gjerne vere nokon vi veit om og nesten kan identifisere oss med, men berre nesten. Så follestaddalingar altså, dei stod lagleg til for hogg.

I vaksen alder har eg så godt som ingen kontakt med follestaddalingar, men det kunne no vere intereressant å vite om dei og meinte at dei kom frå den likaste, ja beint fram den einaste brukbare dalen i Ørsta. ”Fram på dala vårå” , hermde vi etter follestaddalingane, så trygge i trua på at det var i vår dal det budde folk.

Follestaddalen, venteleg er den eine dalen like bra som den andre.

Ørsta frå A til Å. Del 3 - C

C. ABC

Bokstaven C var eigentleg eit framandt dyr i Ørsta, som i landens strok ellers. Caféar fanst ikkje i vårt vokabular, men trauste kafear som Norrøna og Gjestestova. Denne mest totale mangelen på gode c-ord var sjølvsagt ei utfordring for dei som skulle lage lesebøker. Men det er nettopp her, i leseboka, vi kan finne eit naturleg tilknytingspunkt til C; ABC’en eller abbsebokja. Vi var ikkje nett så forvende med biletbøker den gongen, og bileta frå Hans Bergersen Lesebok, fyrste skuleåret, femte opplaget sit som spikra i minnet. Og det er ikkje heilt sant dette med at ”Far les” og ”Mor Syr”! Rett nok syr mor side 19, men far, han ror, han gjer altså nytte for seg han og. Og på side 21 er det mor som sit gjerandslaus på ein stol og les, ”Mor les i boka”, medan ”Far målar låven”. På same side bilar Per med far, men ”Rut ror i båten”, mo åleine. Var det kan hende ikkje slik ei ofseleg kvinnediskriminering i dei gamle lesebøkene som 70-talsfeministane ville ha det til? På side 84 og 85 er det likevel kjønnsdeling av godt, gamalt merke, familien er på handel, og Jon får ein raud bil, medan Liv får ei lita dokke med gult hår. Men dette var nett det vi streva så fåfengt med vi som hadde småborn på 70-talet; gutane ville ikkje leike med små dokker med gult hår og småjentene var berre så måteleg interesserte i bilar og bæbu. På side 94 og 95, der Liv og Jon byggjer hytte, handterer dei hamar, sag og målarkost begge to. Det ser ut som Bergersen vart utsett for ein del urettvis sjikane på 70-talet.

Det var på Bjørdal skule eg fekk mi første opplæring. Det året eg tok til på skulen, 1954, var det 12 elevar på skulen, og eg var så forferdeleg minst! Og dei største gutane var så forferdeleg store. Eg kan slett ikkje minnast at dei i tillegg var ”stygge”, men det var ille nok at dei var store. Heldigvis var dei største jentene milde og snille. Og så hadde eg sjølvsagt granneungane Aud og Gunnar rundt meg heile tida. Men Aud hadde den føremun at ho var ekte bjørdaling, medan eg, på grunn av utskiftinga i 1948, kom frå ”ingenmannsland” mellom Vatne og Bjørdalen. Meir skulle det ikkje til for å få ein keim av flyktningkjensle den tida, det var viktig å høyre til! Læraren var i alle fall ein gamal kjenning, så i så måte kjende eg meg trygg.

Sjølvsagt gjekk vi til skulen, vi som alle andre. Ikkje ein gong lærar Einar rygga ut Folkevogna i utrengsmål. I starten gjekk Aud og eg åleine. Nokre eldre gutar hadde same vegen, men dei minnest eg ikkje at vi såg noko til. Vår rute gjekk vel så mykje utanom og rundt ikring som etter vegen. Det var så mykje så sjå og oppleve, ein bekk der det kunne gravast tunnel eller lagast demning, konglar som vart finfine kyr og sauer, herlege sølepyttar, blomster, fuglar. Resultatet var at vi kom for seint til skulen oftare enn vi kom tidsnok. Så vart det halde eit lite foreldremøte og bestemt, utan at vi vart rådspurde, at vi skulle gå i følgje med læraren kvar dag, d.v.s. kvar skuledag – ein plaga ikkje barn til skulen kvar dag i den tida! Og dermed endra skulevegen seg frå eventyrferd til pliktlaup. Kor lenge straffe-eksersisen varte, minnest eg ikkje, venteleg til vi hadde lært at skuleveg er skuleveg og frileik er frileik.

Skulevegen vår, rett etter den skræmande Tjukkeskogen.

Lærar Einar hadde på ei og same tid sju årstrinn å ta seg av, og han var langt frå den einaste læraren i landet som hadde det slik. Å halde i gong sju forskjellig opplegg i alle fag, var nok for mødesamt, så vi vart samla til felles undervisning så langt det gjekk. I reknetimane sysla vi kvar med vårt og gjorde unna dei forskjellige reknehefta i tur og orden. Likeeins var det vel med skrivinga. Men i dei ”munnlege” faga, som verkeleg var munnlege den gongen, var det mest praktisk at flest mogleg heldt på med det same. Så når det grøvste var unnagjort av lese- og skriveopplæringa, kunne ein bli ”forfremma”, ikkje nett til saligheten, men til storskulen. Såleis begynte eg å levere inn fysikk-øvingar alt i 2. klasse. Noko særleg til fysikar vart det no likevel ikkje av meg. Det gildaste for meg på skulen var skuleboksamlinga, alle desse brune og blå bøkene frå Biblioteksentralen, så tørrvorne utanpå og så fulle av mangslunge liv inni, ”Frendelaus”, ”Frostmoborna” og mange andre hjarteskakande lagnader.

Bjørdal skule 1954

Men då eg var komen så langt i vokster og visdom at eg var klar for den rettelege storskule-statusen, 4. klasse, vart Bjørdal skule nedlagd. Om kva dragkamp som i dette høvet gjekk føre seg bak kulissane, veit eg lite og ingenting, men eg minnest at både born og foreldre var spente på resultatet. Og sjølvaste ”skjebnedagen” kom. Mor og eg stod i åkeren då ei skulestyrekvinne frå Bjørdalen kom og fortalde at no var det bestemt, det vart nedlegging. Og ikkje nok med det, av for meg uutgrunnelege årsaker skulle Bjørdalsungane skyssast forbi Brautaset skule og til Åmås. Det skulle ikkje mykje foreldremøte-verksemd til på Vatne-eidet og Bjørdalsskiftet før det vart bestemt at Aud, Gunnar og eg i alle fall skulle begynne på Brautaset.