Karen i Syden, del 6.

Las Palmas II

Før retur til Las Palmas hadde vi ein søndag med våre fastbuande kjenningar. Dei tok oss med til stader der det stort sett var spansk tungemål å høyre; Arinaga, Agüimes, vellukka besøk på kaféar vi aldri hadde funne fram til sjølve. Takk, AC!


Tidleg på kveld kom vi til Las Palmas, igjen utan å ha bestilt hotell. Husbonden likar å gjere det slik, og vi har hittil ikkje vorte uteliggjarar, sjølv om det har vore nær på. Han påtok seg å finne hotell, medan eg sette meg på fortausrestaurant med bagasjen. Eg gav meg til med litt hjernearkeologi for å finne ut kva assosiasjonar eg frå gamalt av hadde til Las Palmas. Var det ikkje noko med Det Nye og Frøken Norge? Frøken Norge-vegen til Las Palmas var ikkje ein gong ein fjern draum for meg, det var ein aldeles avstengd, solid gjenmura, utilgjengeleg veg. Brillemerra Kramerbakk som Frøken Norge? Tanken vart aldri tenkt!

60-talsmisser. Ingen plass for meg her!

Vi enda med rom på NH Imperial Playa, med balkong mot stranda – ingenting å klage over. Trimopplegget frå Cordial vart no avløyst av fleire kilometer lange turar langs stranda. Men eg tok meg turar innover i byen og, og her kjem vi tilbake til shortsen!

 

Utsikt frå balkongen vår

Eg hadde starta dagen med strandtur, altfor varmt kledd. Så gjekk eg og skifta til shorts og singlet, og fekk det ulykksalige innfallet at deg skulle ta ein tur innover i byen. Etter ei stund fann eg meg sjølv utanfor eit av dei meir prominente kjøpesentra og tok turen inn. Eg tok frimodig turen opp først ei rulletrapp, og så ei til – og så oppdaga eg at eg var i ferd med å synde grovt mot all sømd og estetikk.

Her var det ingen turistar i shorts, her var det pent bykledde damer, bukse og skjorte eller anstendige kjolar. 10 minutt å gå og ti metaforiske mil.

Seafront-restaurantane var vi meir eller mindre ferdige med, og var lukkelege den dagen vi fann ein ”autentisk” lunsjsstad berre godt og vel 20 meter innover frå hotellet. Ingen kunne anna enn spansk, og vi vart godt og vel mette for åtte euro, med Tropical dertil. Men då vi tok turen tilbake til kvelds, var heile staden fylt opp med svenskar, og vi fekk auge på den svenskspråklege plakaten. Ikkje var maten noko særleg heller.

Neste kveld studerte vi Lonely Planet samstundes som vi fekk med oss solnedgangen frå eigen veranda. Slik fann vi fram til ein argentinsk restaurant der ingen skulle tru at ein restaurant skulle bu. Namnet har eg gløymt. Interiøret var grusomt på ein heilt fascinerande måte. Nedre del av veggane var kledde med eit teglsteinstapet som på ingen måte prøvde å sjå ut som teglstein, berre som eit heller amatørmessig fotografi eller slumsete påmåla bilete av teglstein. Tapetet var heller ikkje pålimt med meisterhand, veldig DIY på ein dårleg dag. Lengar oppe var veggene måla med eitt raudt felt, md tendens til orange, og eitt i det grønaste grøne. På borda var det mønstra voksduk i 50-talsstil, og lyset var av grellaste lysstoffrørslag. Skal ein slik bakgaterestaurant utan budsjett for interiørkonsulent kunne konkurrere med seafront-restaurantane med utspekulerte innreiingstema, må dei kunne levere når det gjeld mat, og det gjorde dei. Den blide sjølingen lokka på oss ein argentinsk kjøtrett med salat og pommes frites til 18,70 euro for to personar. Vi slo til, og eg skal seie vi fekk kjøt! Blodpølse, ei anna fantastisk pølse (og eg likar stort sett ikkje pølse) og fem sortar kjøt i rikelege mengder, ei aldeles omvendt soge av den med å mette 5000 med fem fiskar. Ein heller stussleg salat kom i forkant, elles var tilbehøret pommes frites og ein argentinsk saus som eg gjerne skulle hatt oppskrift på. Så det var altså utan tvil kjøt som var hovudsaka her. I dagleg kosten min inngår svært lite kjøt, men merkeleg nok tålte eg denne fråtsinga godt, ingen vonde draumar.

Dagen etter var det tid for avreise, men eg fekk med meg ein siste barbeint powerwalk på stranda først. Der fekk eg og sjå på bygging av julekrybbe i sand. Deretter ein endefram flytur heim, og endeframme flyturar er det likaste, tykkjer no eg. Eg hadde sett mykje av Sydens sol, men hadde vel eigentleg ikkje sett Syden-lyset.

Krybbebygging så vidt i gang.

Del av ferdig krybbe.

Og her endar soga om Syden!

Karen i Syden, del 5.

Puerto de Mogan, framhald II.

Utsikt frå verandaen vår.

No kan det vel verke som om eg brukte all tid og energi på bordsete i Puerto de Mogan, men slik var det slett ikkje. Som det kanskje har skine gjennom, er eg ikkje Syden-typen. Latmannstilvære ved ein bassengkant eller på stranda får eg fort nok av. Litt kunne eg underhalde meg med observasjon innnimellom. Slik heiter det i ei gamal herme: ”Det er mykje stygt i sjønå, sa mannen, han såg kjerringa bade. ” Men dei kan no ha sitt å skakast over kjerringane og. Midt i augnesyna kom det ein godt og vel vaksen kar med ein BMI som WHO ikkje ein gong på sitt romslegaste ville ha tilrådd, med ei bittelita badebukse i 70-talskrepp som eksponerte understellet på eit alt anna enn flatterande vis.

Det er visst brukvisa i Syden å la all estetikk fare. Slappe skinnfiller til bryst, cellulittar, neglesopp, senilvorter, åreknutar – fram med det, alt i hop! Eg greip meg i å kjenne takksemd over å sleppe å bli eksponert for hemoroider. For ein norsklærar vert det fort ein yrkesskade å drøfte føremuner og ulemper ved det meste. Så her kjem stiloppgåva: Gjer greie for føremunar og ulemper ved kroppseksponeringskulturen i Syden. Føremunar: Det demokratiske og tolerante ved at det er fritt for å vise fram alle aspekter ved skaparverket, godt hjelpt av usunt kosthald og alminneleg aldring. På den andre sida: Eg såg ei eldre svensk dame med flott skoren badedrakt i perfekt passform. Antrekket gjorde henne til ei stilig, eldre dame. Konklusjon: Ver gjerne snill mot skaparverket, hjelp det litt.

”When in Syden, do as the Sydens do”, kunne ein vel seie. Og då basisplagget mitt, ei linbukse, vart tilsjaska av tomatsaus, fann eg meg sjølv i ferd med å kjøpe ein shorts av det slaget eg likar å baktale, til og med med snor til å knyte rundt livet! Der eg spaserte rundt i Puerto de Mogan, kjende eg meg berre som ”folk flest”. Dette skulle snu ved eit anna høve, meir om dette seinare.

Elles fekk eg dagane til å gå med full utnytting av trimtilbodet ved hotellet. Klokka 11 kvar dag var det ei eller anna form for organisert trim, pilates, yoga eller såvore, noko nytt kvar dag.
 

Utandørs trimplatting, dagleg i bruk

 
 Klokka 12 var det aqua-gym, men det gav eg meg på etter to gonger, det var for mykje fugledans og selskapsleik. Etter å ha gladmassert skuldrane til ein framandkar frå Haugesund, og vorte innstendig oppmoda til høglydt kauking på ymse tungemål, vart det nok. Tida brukte eg heller i det velutstyrte trimrommet der det mest ikkje var andre. Men ein dag kom det ei eldre, distingvert tysk dame frå den meir eller mindre faste 11-trimgruppa og ville ha meg til å lære henne opp på apparata, slik at ho kunne bruke dei seinare. Eg triminstruktør – Tarzan pave! Men eg gjorde mitt beste, det skal seiast.
 
 

Her debuterte eg som triminstruktør og trur nok det blir med debuten!

Eit par utflukter gjorde vi og, ein dag med buss til byen Mogan, litt oppe i fjellet. Etterpå var vi ei stund i tvil om det var Mogan vi hadde vore til, men det fekk vi etterkvart stadfesta. Ei skjellsettande oppleving var det ikkje, men eg fekk i alle fall sjå kanariske kamphundar, forsvarleg inngjerda, og fekk eit visst inntrykk av korleis dei fastbuande bur.

Kanarisk kamphund

Bortanom berget bur det og folk.

Ein annan dag tok vi The Glass Bottom Ferry (særleg til glasbotn!) til Arguineguin og tilbake. ”Enn om vi kledte fjellet”, heiter det i Bjørnsons Arne. Slik må dei ha tenkt sør på Gran Canaria, berre med det unntaket at dei ikkje har kledt fjellet med nasjonalromantiske tre og buskar, men med hotell etter hotell etter hotell.

"Enn om vi kledte fjellet."

I barndommens Vangsgutane var Tarald Turist ein kjend skapnad. Han brukte å kome til Todalen på sommarferie, ikledd ruta dress med nikkers, type engelsk overklasseturist før i tida. Han var ikkje å sjå på denne båten, det var derimot Svante Turist frå Skåne. Han breia seg framom alle oss som hadde fått sitjeplass på fremre dekk og konverserte meir enn høglydt med frua på øvre dekk. Ikkje ein gong Hawaiskjorta mangla! Tarald ville aldri ha funne på å te seg så lite høvisk. Visse ting var betre på 50-talet.

Svante svensketurist

Så leid det til siste kveld på Cordial. Etter litt parlamentering med ein dyktig tilsurna resepsjonist, fekk eg skifta frå andre til første bordsete. På dette viset gjekk eg glipp av siste kveld med Herr Ø og fru B, og dei er no ute or soga, om ikkje eg tek meg kraftig på tak og fullfører Derrick-episoden.

Ved den siste frukosten var eg rett og slett matlei og komponerte denne retten for å freiste meg sjølv: Ei skive honningmelon, ei tynn skive kanarisk ost oppå der, så ein romsleg bit røykelaks toppa med svart og orange kaviar. Freixenet til, berre prøv!

Karen i Syden, del 4.

Puerto de Mogan, framhald.

Men no var ikkje Herr Ø og fru Bling dei einaste i vår vesle terrasseunivers. På den andre sida vår , tett inntil, hadde vi eit ektepar av engelsk ”grått gull”-typen. Eg som har finlese den sosialantropologiske boka Watching the English av Kate Fox, lever i stendig frykt for sosiale fadeser, Men etter eit nikk over første dessertforsyning og ein forsøksvis venleg kommentar frå mi side, vart vi spurde om kvar vi kom frå. Dermed var vi med eitt inne i interessant samtale, for det meste om Old England. Paret hadde budd i Cornwall, og det har vi og! Og dei bur no i Stratford upon Avon, ein ikkje heilt ukjend by. Det var faktisk så mykje interessant å snakke om at herr Ø. og fru Bling reint kom meg or sinn.

Men det vart morgon den fjerde dagen, og der var dei, ho og han. Eg vreid nakken mest or ledd då eg såg herr Ørn med hettegenser, kvit hettegenser, gamle kall, wannabe sofistikert, særleg! Til middag var dei først ikkje å sjå, og eg var i ferd med å skrive om heile Derrick-episoden: begge to forsvunne på Sydentur, lika funne dumpa i ein seglbåt. Eg hadde tidlegare på dagen sett ein staseleg norsk seglbåt i hamna som kunne vere av høveleg klasse. Men så kom dei! Ho i svart i dag, svart kjole med legglange tights (dress your age?) No hadde ho nok gått heile runden med gullblinget sitt, for i dag var Porno-Hagen-kjedet attende. Herr Ø hadde gjort eit klesmessig kvantesprang sidan den første kvelden. Han kom no i dongeribukse, men ikkje kva som helst dongeri som folk i hans alder kan finne på å ha på seg.

(Her må eg inn med ein lang parantes. Moteskribentane i The Times og Guardian, kanskje fleire og, men det er desse eg les, var ei tid opptekne av spørsmålet om folk som nærmar seg dei 50 i det heile skal tillatast plagg som hettegenser og dongeribukse. For hettegenseren var svaret eit klinkande klart NEI, medan det var noko meir debatt kring dongerien. Yndlingsskribenten min, Hadley Freeman i The Guardian foreslo som eit punktum i debatten at ein kunne setje alle over ca 48 på eit stort isflak og gje dei ein solid dytt i retning Nordpolen. Var det ikkje Die Endlösung Hitler kalla det?)

Herr Ø hadde grundig bleika, steinvaska og fake-sliten dongeri med baklommer som på ingen måte kunne kallast smålåtne, pynta med mørkeblått maskinbrodert mønster og ein uvanleg prangande logo, eg kom diverre ikkje nær nok til å lese. Ikkje om eg orka å tenkje ut fleire Derrick-episodar til ein så wannabe sophisticated, wannabe young, wannabe whateverheisnot-tyskert!

Exit Derrick!

Karen i Syden, del 3

Puerto de Mogan

No hadde vi gjort unna våre to bestilte netter på Colon, og i all vår vankunne hadde vi late vere å bestille noko meir. Vi reiste, naive og ukyndige, til Puerto de Mogan heilt sør på øya og gjekk inn på det første hotellet vi såg og spurde etter rom. Resepsjonsdama var himmelfallen, her tinga ein seg rom minst eit halvt år på førehand, og vanlegvis gjennom turoperatør. Eg hadde alt teke til å sjå for meg eit tilvære som strandboms, då vi stod framom det gilde hotellet Cordial som eg hadde lese om. Og her var det sanneleg plass og. Med dei trugande uteliggartankane i hovudet, slo vi straks til, sjølv om prisen var heller ugrei. Etterkvart vart prisen mykje greiare. Ved å gå til PC-romet på hotellet og bestille fleire netter via hotellsøkemotor, sparte vi ein heil del.

Ettersom vi no var vel installerte på fleire stjerners hotell, fann eg ut at skal det vere, så skal det vere, no ville eg og ha måltida på hotellet, i alle fall to om dagen. Hotellet var nemleg av det slaget som har ”alt”, det skal ikkje vere naudsynt å gå utom gjerdet. Slik gjekk det til at vi fekk fast bord med etterkvart faste naboar på terrassen med fager utsikt til rennande vatn.

Spiseterrassen der følgjande drama skulle utspelast.

Men den utsikta som tok i meste laget av merksemda mi, var eit tysk par i sine beste 60-år – minst. Dei smilte og nikka til høgre og venstre og viste meir enn tydeleg at small talk var deira minste kunst. Der Herr hadde ørnenase og kalkunhals og omhyggeleg frisert sølvgrå manke. Han stilte i nålestripa blazer (den einaste eg så langt hadde observert med jakke i varmen), kvit skjorte og kvit bukse. Die Frau hadde den mest massive brunfargen eg har sett etter at solfaktor vart eit kjent omgrep, hår som nok skulle ha vore ettervekstfarga for eit par veker sidan, trang, kvit bukse og gullbling overalt, mellom anna det feitaste gullhalsbandet på denne sida av Porno-Hagen.

Feitt bling!

Den distingverte Herr konverserte flittig eit ca ein generasjon yngre par ved sidebordet. Her var dama knapt over 35, men uvanleg utdatert med omsyn til hårfasong, briller og rysjebluse. Eit slags omvendt 1661. (1661 er når ei dame ser ut som ein 16-åring bakfrå, på avstand, men viser sine sanne 61 år når ho snur fronten til.) Den eine dama var altså tydeleg prega av tidas tann, men villig til å gjere det meste for å løyne røyndommen, den andre naturleg ”ung vaksen”, så naturleg at ho kunne tillate seg kva som helst av frumpy utstyr. Her skulle det omtrent ingenting til å førestelle seg Derrick med Herr Klein på slep, episoden redigerte seg av seg sjølv medan eg sat der: Det skulle skje noko med den wannabe sofistikerte mannen, men det skulle ikkje skje i ”Syden”, for der har eg aldri sett Derrick. Noko skjer etter ferien. Derrick og Klein ringer på døra til eit fasjonabelt hus, ei hushjelp opnar, frua med alt gullblinget har no farga etterveksten og kjem skridande ned ei brei trapp. Ho tek bodskapen med overraskande fatning. Likevel spør Derrick: ”Haben Sie Angst?” Dama med rysjeblusen og 80-talsbrillene blir spora opp. Ho kan fortelje kva ho var vitne til på ei terrasse på eit Sydenhotell. Her gjekk eg over til å konsentrere meg om maten, uviss på om det kom inspirasjon nok til ein neste bolk.

Den andre kvelden på terrassen hadde Herr Ørnenase og fru Bling kledd seg ned. Han hadde ikkje jakke, men mørkeblå genser med kvit skjorte inni, skjortekragen var bretta opp på ein veldig oppbretta skjortekrage-måte. Frua hadde eit noko mindre feitt gullhalsband, og resten av gullblinget var også meir moderat, ikkje i mengde, men i tjukkleik. Og så hadde ho på seg ein overdel som tenderte over i det folkelege: fleire fargar i eit slag abstrakt hawaipalmemønster. Det yngre paret ved det andre bordet var ikkje der, i staden sat der eit eldre tysk par, han med solid vom og rutete skjorte, sikkert ikkje av den sosiale klassa som herr Ørn sløser bort godorda sine på. Men i og med denne tendensen til dress down, vart ikkje Derrick-vibbene like klare, og eg kom ikkje lenger med episoden min. Leider.

Den tredje kvelden med herr Ørn og fru Bling starta monaleg dramatisk. Ved det faste bordet deira sat det eit anna par av eit heilt anna kaliber. Ho i kjerringbukse, tverrstripa genser og boblevest, med ei heller utrendy veske. Han i sportsbukse med overdriven mengde lommer, sportssandalar og bomullssokkar med striper! Eg kunne knapt samle meg om bordets gleder. Kva hadde hendt med fru B og herr Ø? Mord? Bortføring? Utpressing? Men så kom dei, endå ein gong i heilt anna antrekk: Han i rutete skjorte, her snobbar vi nedover, altså, ho i ein tredje variant gullhalsbling, og ikledd rimeleg tettstijande kjole – det ligg nok mykje arbeid bak den figuren. Bordet deira var altså oppteke av eit på kryss og tvers ukult og velfødd par rundt dei 70. Men var fru B og herr Ø innstilte på å gjere skandale? På ingen måte! Jovialiteten rann som sveitten av ein steinbrytar (forklaring på assosiasjon: eg las Ken Follet Katedralen om dagane). Dei rett og slett fann seg eit anna bord og smilte gemyttleg. Fru B vende seg til og med mot dei norske undermålarane og sa både Bon Apetite og Guten Abend. Snakkar om å kjenne seg inkludert!

Karen i Syden, del 2.

I Las Palmas

Ettersom vi berre fekk tilgang til muffins på flyet, var no likevel mangelen på mat eit større problem enn mangelen på tau. Det var ikkje vandt om skjenkje- og matstover kring oss, men husbonden har ein lei hang til å skulle gå ned/bort ei gate til (og ei til osv.) for å finne noko meir ”autentisk”. Etter ein del gåing, fekk vi i det minste i oss ein forrett med fritert scampi. Etter å ha gått oss grundig bort, hamna vi midt i turistfella på Canterasstranda til hovudrett. Etterpå kunne vi krysse ut ein restaurant som ikkje var verd gjentak.

Noko frukost var det ikkje snakk om på hotellet, men kva gjer vel det når det er svensk kafé rundt hjørnet.

Det hender at svenskar er gode å ha!

Etter ein del kløning, den manglande Sydenkompetansen igjen, klarte vi å finne buss nr. 1 til gamlebyen. Her gjorde vi det meste som det står i boka at turistar skal gjere: Katedral, katedralmuseum, Canarimuseum,gatevandring, lunsj.

Til kvelds gjekk vi berre til italienaren som var næraste nabo til Colon, god mat, men eg vart litt uroa då eg vart sitjande og sjå på ein mann som for meg såg ut som ein potensiell sjølvmordsbombar. Ein går som kjent i fare kvar ein går. Noko rolegare til sinns vart eg då det kom ein lyseblå munk og sette seg attmed han, heilt til ro fall eg då det kom endå ein mann, denne i det eg oppfatta som katolsk prestedrakt. Og fordommane skin gjennom, eg vedgår det. Dei siste år har det kome fram mykje og mangt om katolske prestar, men dei er i alle fall ikkje rekna for å vere til fåre for damer i 60-årsalderen.

                                            Sjølvmordsbombar-lookalike?

Karen i Syden, del 1

Sydenamatør på reisefot.

I do-kø på ein lang flytur kan det bli rikeleg høve til observasjon og undring. Og når ein dertil er på veg til det såkalla ”Syden” (folk som vil ha underhaldande definisjon på dette omgrepet, bør lese Syden av Are Kalvø) for første gong (for Madeira er vel ikkje Syden?), er det mykje å sjå og lære. Eg lærte fort at Syden-kompetansen min er på aller lågaste nivå.

Men attende til nemnde kø. Blikket mitt vart som jarn mot magnet drege til ei ikkje heilt ung blondine med den høgaste blonderingsfaktor som tenkjast kan, og hårhøgde som kunne måle seg med sjølvaste fru Hagen. Diorsolbrillene var alt på, etter storleiken på D’en å døme, var det kanskje til og med falsk Dior? Umåteleg prangande i alle fall. Tettsitjande og romsleg utringa topp i leopardmønster gjorde sitt til å fullkomleggjere stilen. Ei tømd heilflaske vin alt kl. 14.00 var og med på å komplettere biletet. Det er på sitt bisarre vis fascinerande å sjå utstyr som var ”knæsjt” på ein 17-åring på 60-talet plassert på ei dame som kanskje, i beste fall, var ”knæsj” den gongen, men som utpå 2000-talet må skildrast med heilt andre adjektiv. Litt som å hengje sylv på purka. Som (wannabe) pene damer flest, heldt ho seg med ei noko mindre pen venninne. Venninna hadde gjort eit frisyremessig kvantesprang til 80-talet, piggsveis (noko slunken) på toppen og hockeylengde bak. Venninna bar og preg av mindre tilgang til rynkereduserande krem.

Visse klesplagg gjer seg vel så godt på 20-åringar som på 60-åringar.
 
 
 
 
 
Ved sida av meg hadde den ikkje heilt unge, men sikkert desto meir røynde Syden-fararen fått på seg kortbroka alt før flyet hadde taxa ut frå Gardermoen den 11.11 kl. 11. (Ingen tenkte på å stoppe opp å heidre dei falne frå den første verdskrigen denne dagen, slik brukvisa er i mange andre land.) Eg kommenterte dette, i tilnærma høfleg modus, og han kunne fortelje at han pla ha på seg overtrekksbukse som han tok av før han sette seg i flyet. Og eg som knapt kan løyne begeistringa for velbrukte, hårete mannebein, kjende jubelbrus i mitt indre. (Ironi = å uttrykkje det motsette av det ein meiner, seier norsklæraren.) Folk må sjølvsagt få glede seg over Sydenturane sine, men det var ikkje påfallande sterkt lys i flyet, og temperaturen om bord tilsa for min del både genser og cardigan.
 
 

Påbode antrekk for godt vaksne sydenmenn?

Alt halvvegs ute i den fem timar lange flyreisa, meinte eg å ha begynt å auke Syden-kompetansen aldri så lite, og om lag der fekk eg og den første dyrt kjøpte leksa: Det er dumt å vente til andre runde med matservering,for då har dei ikkje meir igjen.

Frå flyplassen tok vi drosje til det bestilte hotellet i Las Palmas, greit med litt sjåførhjelp på nye stader, tenkte vi. Mailen med adressa til hotellet hadde kome bort, så det einaste vi hadde å fare med, var at hotellet heitte Colon, og var ein stad langs den mange kilometer lange Canteras-stranda. Drosjesjåføren måtte konferere med eit par kollegaer og køyre rundt det same kvartalet gong på gong før han fann fram. (Eller var han berre ein luring?) Eg var heilt klar over at eg hadde bestilt hotell utan havutsikt, men ikkje like klar over at det eine vindauget på romet i 5. etasje vende mot ei trang sjakt. Eg kom i tankar om H.C. Andersen som støtt hadde med seg ein solid taukveil på ferdene sine i fall han skulle bli nøydd til å fire seg ned.

Hotellet vårt frå si beste side, men vi budde på baksida.

Ørsta frå A til Å, del 29 - Å

Å. Åmdal Ungdomshus


Åmdal Ungdomshus, i daglegtale berre kalla ”Huset” var arena for både vist og gale i oppveksten. Ein inngift slektning, som eg elles set stor pris på, hevdar at dette huset i vide krinsar i grannebygda gjekk under namnet ”Texas”. Han meiner å ha hatt skakande opplevingar der i si spelemannstid. Ikkje ein gong framme på scenen kunne ein kjenne seg trygg når Åmdalsvikingane hadde teke godt for seg av maltekstraktspannet og slo ned den eller dei som stod laglegast til. Dette må i så fall ha vore før mi tid, og kan ein no eigentleg stole på voldingar i slike saker? Eg vart i i alle fall aldri vitne til nokon slagbjørn den tida eg vanka på ”Huset”. Det var nok ein og annan som hadde problem med å setje sjøbein, og det fanst vel dei som bles seg opp og bura aldri så lite, men så vidt eg minnest, stogga det der. No er det sjølvsagt mogleg at det gjekk føre seg eit og anna attom novene som eg ikkje fekk med meg.

Tilgangen til huset var regulert etter aldersbestemte klasser. Så lenge ein enno gjekk i barneskulen, var det møte og basarar ein hadde tilgjenge til. Når ein godt og vel haddde fått ungdomsskulestatus, opna det seg gradvis fleire dører. Då fekk ein først tilgjenge til ungdomsmøta. Desse vart haldne på ein vekedag og var både edruelege og ålvorssame. Det var sakliste og referat, tale eller kåseri, og gjerne eit par sketsjar til å live opp folk med. ”Å ha programmet” gjekk på omgang. Til sist var det folkeviseleik eller gammaldans. Instruktørar frå Norges Ungdomslag kom og heldt kurs i til dømes reinlender med uhenteleg mange turar. Noko slag pardans kunne vel kome føre når det leid på kvelden, men då i sømelege takter. Tango høyrde laurdagskvelden til.

Eg veit ikkje om slike ungdomslagsmøte vert haldne framleis. Det var i alle fall ei framifrå skolering i mellom anna å ta ordet i forsamlingar.

Med konfirmasjonen kunne ein så ta steget over i full ungdomshusstatus, ikkje berre i eige ”hus”, men også i Vikebygda, Hovdebygda og nede i sjølvaste Vik, for no fekk ein begynne å gå på dans! Å, som vi hadde sett fram til dagen og stunda! Det var kanskje dei som prøvde å lure seg til litt før, men gjennomsiktige som forholda var, vart det jamnast ikkje gjort oppatt. Det vart heller å vake litt i nærleiken av Huset i vekene før konfirmasjonen.

I jula stod tradisjonane i kø. 1. juledag utpå kvelden samla gjerne ein del ungdomar seg på Huset for å pynte til fest. Dette var heilt uoffisielt, men jungeltelegrafen gjekk. Så var det høgtidssam ungdomsfest 2. juledag med ålvorssam tale, kaffi og kaker og gang kring treet. 3. dag jul var det barnefest. I åra før bedehuset vart bygt, møtte, så vidt eg veit, heile skulekrinsen opp til barnefest. Tale var det då òg, og ein av skule-ungane fekk lese jule-evangeliet. Eit år var eg den utvalde, og eg ser det så klart for meg: Gul, rundklipt taftkjole med kvite fløyelsprikkar, svarte lakksko og eit fast grep rundt Nytestamentet.

4. juledag var det skalkefest, og då kom liksom synda inn i verda att. Underhaldninga på denne festen var jamnast eit spelstykke. Dyktige amatørskodespelarar har det vore godt om på Åmdalen, så det var store forventningar. Det hadde vel opphavleg vore slik at ein åt ”skalkane” frå 2. og 3. juledag denne dagen, men etterkvart var det nok ikkje tørrkake-eting som var sentralt på desse festane, det var gjerne ein tendens til meir lettflytande føde. Dans var det òg, pardans!

For eigen del må eg tilstå at Samfunnshuset i Volda nokså snart danka ut Huset frampå Dala. Sjølv hadde eg ingen som helst slags tankar om kva det skulle bli av meg etter den obligatoriske ungdomsskulen. I eit etter-konfirmasjonsselskap i Bjørdalen, hadde så inspektør Elias ved Ørsta Ungdomsskule tilrådd foreldra mine å søkje meg inn på økonomisk gymnas. Slik vart det, og ære vere han for det, det vart gode år. Men festlivet mitt vart i stor grad flytta frå Huset til Samfunnshuset. Mi tid ”heim på Husa” vart kort og hektisk.

Ørsta frå A til Å, del 28 - Ø

Bokstaven Ø kan sjølvsagt stå for Ørsta, sjølvsagt kan han det. Men eg får ei kjensle av å hoppe etter Wirkola, eller meir presist: etter sambygdingar som Ivar Aasen og Anders Hovden. Så eg skriv heller om øl. Øl er ikkje kva som helst handelsvare i ei bygd som Ørsta, ølet kan lett finne sin plass i følgjande definisjon av kultur, sitert frå bokmålsutgåva av læreboka Torget (samfunnslære):


Kultur er noe vi lærer.
Kultur er noe mennesker har sammen.
Kultur er noe som forandres over tid.
Kultur er noe mennesker strides om.

Ein kan i alle fall trygt seie at øl i Ørsta er noko det har vore strid om. Sjølv er eg ingen ølhund, men eg har i alle fall registrert at det no er øl å få i butikkane i Ørsta og. Ja, denne samarbeidsregjeringa, eller Bondevik-regjeringa, sanneleg har dei fått opna kranene. Pol i Hovden og ølsal i Ørsta, bygda som i min ungdom hadde eit gjerde tvers gjennom spisesalen på hotellet for å hindre ørstingane i å kome i kontakt med øl, og det som verre var.

Det var ein gong målsak, fråhaldssak og venstresak gjekk i hop, men det går visst att og ned med heile alliansen. Den første gongen eg vitja dei nynorske festspela ved kultursentret, vart publikum stendig mint om at amfi-området ikkje skulle tilsjaskast med rusande drykk. Sist eg var der, vart publikum beint fram oppmoda til å ta med seg glas og flasker frå baren til amifiet i dei mange og lange pausane i underhaldninga.

Nynorsk kultursentrum

Og kva verknad har så dette på den gamle ølbryggjingskunsten, nedervd gjennom generasjonar? Det veit eg sant å seie ikkje, og heller ikkje veit eg om denne heimebryggjinga alltid var så stor ein kunst, det var vel meir som eit slag husflid å rekne. Nordfjordingar har alltid gjeve seg betre tid til kunstnarlege syssler enn sunnmøringane, så der dreiv dei visst med bryggjing av dei meir kunstferdige slaget.

Dette var vel helst å rekne som profesjonelt utstyr for dei med ambisjonar.

Ølbryggjing var ei heilt og fullt kjønnsdelt sysselsetjing, så eg har berre andrehands opplysningar å kome med, men noko av det må vel seiast å kome frå godt informerte kjelder.

Kor mange nykonfirmantar har ikkje teke med seg ei meierispann og høvelege mengder gjær og sukker og gøymt det heile i ei utløe eller i skogen ein stad, godt ute or augnesyna. Det var sjølvsagt ikkje berre å rane spiskammerset til mor for det ein trengde av sukker og gjær, nei her måtte ein fare varsamt fram, gjerne vere fleire i lag og få tak i litt her og litt der.

Og så var det å vente i spaning ei veke eller to til den illeluktande gjærsupa kunne testast. Her måtte ein heve seg over bouquet og aroma, skulle ein gje seg til å lukte før ein smakte, kunne ein reint miste modet. Det einaste interessante var: verka det? Ut frå det ein no veit, skal innstillling og forventning ha mykje å seie for rusopplevinga. Dermed kan det vel vere at modet stundom voks noko i utakt med alkoholprosenten.

Det vart sagt at om det var kvalitetsbrygg, skulle ein kunne lese Møre-Nytt gjennom ølglaset. Eg veit ikkje om det hende så ofte.

Men rett som det var, vart heimebrygget sanneleg sterkt nok. Ein og annan forvilla austlending har nok smerteleg fått røyne at det ikkje berre var å hive innpå tre-fire halvlitrar og vere godkar etterpå. Elles var det gjerne romsleg emballert det ein tok med seg på laurdagskvelden, ei femliters plastkanne var rekna som ei høveleg bør. Venteleg skulle ein då vere i stand til å by andre på ein smak attom nova på eit eller anna Hus.

Slik kan det gå om ein driv med ovdrikking!

Ørsta frå A til Å, del 27 - Æ.

Æ. Ætt.

Då eg gjekk i fjerde klasse på Brautaset, fekk læraren oss til å skrive ættebok. Vi tok til i midten av ei skrivebok, og så gjekk farssida ein veg og morssida den andre. Ho Besta på loftet vart flittig rådspurt, og mange sider vart fylte. Det mest eksotiske eg kan minnast at eg kom over i dette arbeidet, var ein som kom gåande frå Austefjorden og fann seg kjerring på Vatne. Det skulle visst elles ha vorte fort bestemt, dei tok seg ikkje mykje tid til å kjenne etter om det var den store kjærleiken når ei enkje og ein kjerringlaus mann møttest så høveleg. Elles var det ørstingar og ørstingar, frå forskjellige grender, rett nok, men det verka ikkje som nokon hadde vore ut or bygda nokon gong. Eg var hjartans misunneleg på Inger som hadde slekt heilt oppe i Nordland. Lærar Simon tok av eigne pengar og premierte ættebøkene våre, tre kroner var 1. premie, to kroner andrepremie og ei krone tredjepremie. Eg, og mange med meg, fekk tredjepremie. Førstepremien gjekk til ei som var i slekt med Berte Kanutte Årflot, og såleis hadde rike kjelder å ause av.

Det vart med dette dykket i ættesoga for min del, sidan høyrde eg knappast etter når dei vaksne hadde slektsprat føre seg. Begge besteforeldra mine på farssida kom frå store syskenflokkar og hadde syskenbarn i søkk og kav, så av tre- og firmenningar har eg langt fleire enn eg veit om. Då eg kom på ungdomsskulen og fekk fleire kjenningar, kunne dei heime alltid fortelje kven eg var i slekt med og korleis, men det var så mykje anna å vere oppteken av, så eg la det sjeldan på minnet. Så no sit eg her, som eit fåvit i ættesoge.

Det har nok lege djupt i menneskenaturen det å halde greie på slektsband. Sjå berre på dei lange ættetavlene i Bibelen og i dei islandske ættesogene. Hos mange urfolk er og det å kunne halde greie på mangslungne slektsband ein del av den nedervde kunnskapen. I vår tid har vi meir eller mindre profesjonelle slektsgranskarar og bygdebokskrivarar til å ta seg av slikt, så kunnskapen kjem no ikkje reint bort heller, om mange med meg let vere å lære denne leksa i unge år.

Vatne i gamle dagar, her ættar eg frå.

”Stor arv det er for mannen av godtfolk vera fødd”, står det i songen. Baksida av den medaljen i ei tid som heldt nøye greie på slektsbanda, kunne vere at det kjendest heller stussleg å ikkje kome frå godtfolk. Var ein av ei ætt som ikkje var rekna mellom dei ”gode”, vart gjerne stempelet hengande ved. Mang ei svigerdotter eller svigerson fekk vel merke at ho eller han ikkje kom frå godt nok folk, tenk berre på alle forteljingar og romanar om storkarsguten, eller odelsjenta, som gifte seg under sin stand. Så det er vel ikkje alltid slik at det gamle er godt. Eg kan vanskeleg tenkje meg ei svigermor no for tida som går tre-fire ættled attende på leit etter dårleg arv. Og om nokon skulle gjere det, ville vel neppe svigerkandidaten ha teke det på alvor.

Ein kan elles gje seg til å filosofere over kva ”godtfolk” eigentleg er. For meg held det lenge at eg har trufaste kvardagsslitarar å stydje meg på. ”Godtfolk” treng slett ikkje vere ”storfolk”.

Ørsta frå A til Å, del 26 - Z.

Z. Zansibar med meir


Ein absolutt håplaus Ørsta-bokstav. Fjernsynet hadde knapt kome til bygdene, og dei kvikke ungdomsprogramma med overforbruk av bokstaven var lysår borte. Men kva hadde vi ikkje i staden: Ønskekonserten! Visst finst vel restar av ønskekonserten enno, ørsmå smular. Eg snakkar om den gongen ønskekonserten samla landet, då vi i pubertet, og tenår og kanskje langt lenger ut i år og alder tålmodig leid oss gjennom både barneplater og salmar før Svanhild Mundheim, eller kven det no kunne vere, langt om lenge kom til slagerane. Og blant slagerane kunne t.d. Zansibar vere. ”Men Zansibar, hvor er nå det”? Ja kvar i alle dagar var no dette Zansibar, eller Pigalle, Baltimore eller Shanghai? I alle fall ikkje fram på dala vårå! (Eg må elles seie at eg undra meg noko over denne dama som måndag etter måndag spurde ut i eteren kvar Zansibar var. Hadde ho ikkje tilgjenge til atlas?)

Zanzibar, her er det, rett utom Tanzania, ikkje så vanskeleg å finne!

Det vart vel sådde nokre lengselsfrø både gjennom Ønskekonserten og gjennom ukeblada, sjølv i bygda hans Ivar har eg ikkje høyrt mange som seier vekeblad, sånn til kvardags. For gutar som ønskte seg ”over de høye fjelle” var det alltid ei von den gongen, norske gutar kunne framleis reise ut til sjøs, men eg veit ikkje om mange som faktisk gjorde det. Verda der ute fekk framleis vere ein draum i tangotakt eller på glansa papir.

Bladet ”Det nye” tok til å kome ut då min barndom gjekk mot slutten. Her fekk vi til gagns slege fast kor aldeles utanfor verda vi var. ”Verda” var rundt rekna i Oslo, berre sommarstid fekk Reiseradioen oss til å skjøne at verda også kunne omfatte Hamresanden, Helgeroa og den slags. Men vi fekk aldri noko slag kjensle av at Åmdalen var med.

Ein kar som var med og lyste opp løypa som barst frå heimegrenda og ut i den store verda, var Donald Duck. At dei i Andeby gjekk bukselause og hadde nebb og stjert, var ikkje noko eg undra meg over, heller ikkje at onkel Skrue bada i pengebingen. Men elles var det åtferd som nærast sette støkk i meg, mellom anna at dei dreiv og baud inn til ”kom-som-du-er-selskap”. Eg var van med at folk flidde seg når dei skulle frå garden. Om einkvan skulle fare ned på Samvirke i fjøskleda, ville vel gysjene breie seg som flodbylgjer over større vidder enn Søre Sunnmøre. Når far grov veiter, var han ikkje nett kledd som ein stasbonde frå nasjonalromantikken. Og så gjekk dei altså omkring i Andeby og baud inn til ”Kom-som-du-er”-selskap! Ein annan skikk dei hadde, var å drikke ”saftogvann” i staden for det som var brukvisa heime, rett og slett saft. At denne safta skulle blandast, helst rett dyktig utspedast, med vatn, var så sjølvsagt at eg var reint ute av stand til å fatte at det skulle vere naudsynt å henge på ”-ogvann”. Dei hadde vel tungt for det i Andeby.

Ørsta frå A til Å, del 25 - Y

Y. YA


Såkalla fritidstilbod hadde vi som før nemnt fint lite av, men ei tid var vi velsigna med noko som vart kalla YA. YA stod etter det eg minnest for ”yngres avdeling”, men avdeling av kva? Det skulle eg gjerne ha visst. Noko kristeleg og ålvorssamt var det i alle fall. Ei velmeinande dame gjorde sitt yttarste for å få oss med i den rette kristenfolden. Etter det eg minnest, song vi oppbyggjelege songar og høyrde på bøn og tale. Vi vart ikkje lokka korkje med søtvoren servering eller ungdomsvenlege ”aktivitetar” av noko slag. Men vi kom, venteleg fordi vi hadde slikt å gjere. Det var ein stad å møtast, dette òg. Kanskje hadde vi hyggestunder i den oppvarma skulekjellaren, men det eg hugsar best er då vi, eller nokre av oss då, ikkje viste oss frå vår mest samarbeidande side. Ein av dei mykje brukte songane var ”Bli med, bli med til livet”. Ein modig maur erstatta den opphavlege teksten med den heimegjorde ”Bli med, bli med, bli med, bli med, bli med, bli med, bli med”. Dei modigaste av oss hengde seg på, og så hadde det vorte som ein sensasjon den veka og.

Etterpå var det dei lange kilometrane heimatt, til fots som vanleg. Kan dagens oppveksande slekt fatte dette: Til fots i sludd og mørkre to-tre kilometer til ein heller lite oppstasa skulekjellar der vi fekk synge åndelege songar utan tonefylgje og vart velsigna med nokre gudsord som vi knappast høyrde etter, og så til å gå den lange vegen heim. Vel kunne vi stundom falle i den synd det var å lage eigne vriar på sømelege kristensongar, men elles trur eg ikkje vi gjorde så mykje ugagn. Slik var livet, og vi var ein del av det.

Når eg tenkjer på kulturtilboda mine barn har hatt, t.d. sjansane til å dyrke interesser innan musikk, dans og drama, kunne eg reint teoretisk gje meg til å bli sjalu og misunneleg. Men ”det ein ikkje kan få, nyttar det ikkje å tenkje på”, som han sa Fanten i soga om Fanten og kjerringa (han som gav seg til å koke supe på ein spikar). Slik var det på bygdene den tida, dette var det som forma oss, og alt var i beste meining. Vi hadde ikkje undervisning, men vi song, t.d. den omframt lagnadstunge songen om Gale-Truls (”Han bodde der oppe på ville fjell,..), vi song jamvel tostemt, utan nokon gong å ha høyrt om harmonilære. Vi kunne våre tre grep på gitaren, og dei meir framtøkne av oss nytta jamvel septim! Vi fekk lov til å opptre på ungdomsmøte og basarar, og vi slapp å kjenne oss samanlikna med hyperstyla superstjerner. ”Count your blessings”, seier dei i framande land. 50-åra var vår tid, 10-åringane på tidleg 2000-tal kan ha sitt å stri med som vi slapp.

Ørsta frå A til Å, del 24 - X.

X. Den ukjende


Bokstaven X står, som så mange matematikkelevar så smerteleg erfarer, for det ukjende. Og ukjent det var det meste i grendene våre. Eg var ein retteleg lesehest som barn, og mange mysterium vart ikkje oppklåra før eg var godt og vel vaksen. Med unntak for ein del av bøkene frå Norsk Barneblads Forlag, var det sjeldan handlinga i bøkene gjekk føre seg på stader som kunne minne om småbrukarmiljø på Sunnmøre. Dei hadde lysthus i bøkene og buksbomhekk og rhododendron. Det siste uttala eg for meg sjølv med trykk på andre staving og tykte det var eit støvandes ord. Eg forstod vel at det refererte til noko som høyrde til planteriket, men eg hadde vanskeleg for å sjå for meg ein vekst som fortente slikt eit suggererande namn. Og fascinasjonen frå barndommen stod ikkje over møtet med røyndommen. Ein levande rhododendron vart berre ein bleik atterglans av fantasibiletet.

Rhododendron, heller kvardagsleg, spør du meg.

Og lysthus – aldri om eg skjøna noko meir enn ar det var eit slags hus i ein velstelt hage. Lysthus, eit hus der ein kunne gjere det ein hadde lyst til? Eller eit hus der ein sat og såg lyst på livet? Kanskje både det eine og det andre? Det var så lite illustrasjonar i barnebøkene før i tida, så det gjekk år og dag før eg så å seie fekk syn for segn.

Lysthus, i noko meir rufsete miljø enn det eg fekk inntrykk av i bøkene.

Det hende og at det forvilla seg ein og annan utlending fram på Dalen. Aud og eg fekk ei skrekkoppleving ein gong ein bil med framandvorne skilt stoppa ved oss, og ein mann peikte nedover Dalen og sa ”osta, osta”. Vi sprang det vi var gode for medan vi såg for oss alle dei pinslene ein framandkar som ikkje ein gong kunne snakke reint, måtte vere i stand til å påføre oss. Det gjekk mange år med mental bearbeiding av denne fårefulle hendinga før eg skjøna at mannen rett og slett ville ha stadfesta at han var på veg til Ørsta. 

Men eg opplevde og tryggare og meir udramatisk kontakt med utlendingar då det viste seg at eg rett og slett hadde slekt i utlandet! Ein fjern slektning frå Ålesund hadde utvandra til Esbjerg, altså utom grensene til fedrelandet. Andre kunne skryte på seg Amerika-slekt, men utland var utland, var no mi oppfatning av dette. Eg hadde vel knapt visst om denne slektsgreina før den dagen ho Anna frå Mauseidvågen kom med danskar til gards, utlendingar altså, som sat i stova vår og drakk kaffi! Far leigde han Pe-Per til å køyre dei opp Vatnesvingane og nedatt, og for ei glede det var å sitje der og kjenne seg på trygg heimebane medan framandlandsdama reint bleikna vekk av skrekk.

Utsyn frå oppe i svingane

At den vesle jenta frå fremst fram på Åmdalen seinare skulle overnatte på Weisses Rössl am Wolfgangsee (ønskekonserten), eller am Weissen Rössl, om ein av tysklærarane mine framleis skulle vere lesefør, handmate kenguruar i Australia, gå gjennom Checkpoint Charlie, vitje Auschwitz og Sachsenhausen, stå på Speakers Corner i London, vitje gruvedikstrikta i Wales, Anne Franks hus i Amsterdam, lære seg prutekunst i Arab District i Singapore, nei det har så storlegen overgått det eg kunne finne på å tenkje meg. Verda i bøkene var ei, heimeverda ei anna, og ein hadde vel ikkje så mykje von om at dei to ein gong skulle møtast.

Ørsta frå A til Å, del 23 - W

W. WC, eller tvert i mot


Dette er igjen ein av dei vanskelege bokstavane, både i leseboksamanheng og i bygdehistorisk samanheng. I bygdene på Sunnmøre var det lenge fint lite bruk for denne bokstaven, men den anale daninga henta oss inn: vi tok til å få WC, i staden for do i fjøset! Vi fram på Åmdalen var nok ikkje dei første i dette kapplaupet, dei ”nedi Vik” gjekk vel føre her som med så mykje anna. Vi heldt oss til det tilvande i lengste laget, do med umiddelbar tilknyting til fjøsen, einseters eller fleirseters alt ettersom.

Heime hos oss hadde vi einseters, så einaste von om selskap der, var rottene, som eg sant å seie aldri vart fortruleg med. Men eg vitja ofte tante på Krøvelen, og der var det fleirseters av gamle slaget med utgang i det fri. Eldste syskenbarnet mitt der kunne, om no sanninga skal fram, vere noko vidløftig i unge år, og ho imponerte meg storleg då ho utan vidare klatra ned doholet, fann fotfeste på indre mur og tok seg derfrå ut i friluft utan å få skit på føtene. Eg gjorde henne det aldri etter.

Meir romantisk utgåve av utdoen enn dei vi var vane med.

Det er ei kjend sak, til forundring for mange menn, at jenter – i fleire aldrar – gjerne går på do saman. Slik var det og med Aud og meg, før i tida. Etterkvart vart vi buande i kvar vår landsdel, så då vart det mest praktisk at vi gjekk kvar for oss. Om vi ikkje vart hefta med så mange forbod før i tida, så var det no ein og annan freistnad på oppseding. Do frami Pettergarden var som brukvisa elles i tilknyting til fjøsen. Aud og eg hadde fått oss sydde kvar vår kordfløyelsbukse med nokre urimeleg vrange selar på. Skulle vi på do, måtte vi inn på kjøkenet til Anna og få hjelp med desse selane. Ein dag hadde vi nett fått brødskiver med sukker på, då ei av oss kom på at vi skulle på do. ”Nei, de må ete opp først”, sa Anna, ”de kan ikkje gå på do medan de et”. Å, ikkje det? Dette var ein ny og interessant kombinasjon, ikkje mindre interessant no då han var forboden. Vi gøymde skivene mellom kunstgjødselsekkane i Petterfjøsen og venta ei rimeleg lang stund før vi gjekk inn til Anna og bad henne hjelpe oss med bukseselane. Og så var vi klare til å gjere ”ubyde”, medvite og planlagd synd! Vi henta sukkerskivene attom gjødselsekkane, sette oss på do og åt - utan å verte oppdaga!

Elles var no dei gamle skuledoa ei sak for seg. Dei to eg opplevde, Bjørdal og Brautaset, var skorne over same lest, eit til jentene, eit til gutane og eit til læraren. Slik eg minnest desse byggverka, var dei ikkje særleg påkosta, snødrevet og nordavinden heldt dei om ikkje anna på ein viss fråstand, men elles var det enkel standard. I heldigaste fall hadde fjølene krympa litt, slik at det vart ein liten sprekk som kunne utvidast til kikarhol, anten ein no ville kike ut eller inn, eller til det motsette kjønn. Elles hugsar eg at taket på skuledoen i Bjørdalen vart brukt som opphaldsstad i friminutta. Nærleiken til meir avkledde aktivitetar, inspirerte nok dei største gutane til å fortelje ”stygge” vitsar. Diverre – eller heldigvis? – er eg ikkje i stand til å kome på ein einaste ein.  

Ørsta frå A til Å, del 22 - V

V - Vatnevatnet

                                           Vatnevatnet

Det er ikkje så sant som somme vil ha det til at folk, og deriblant foreldre, hadde så mykje meir tid før. Mange av foreldra våre sleit med tungdrivne gardar og gjerne noko attåtarbeid eller turar på fiske for få endane til å møtast. Noko av barnepasset såg dei seg difor nøydde til å overlate til høgar makter. ”Herre, tag i din sterke hånd barnet som leker ved stranden”, skreiv Bjørnson, og det må vere om lag slik dei har tenkt dei som slepte oss på rakedis. Som ei røynd og klok Vatne-kjerring sa: ”Dei leitar seg nok heimatt når dei svelt”. Dette var ikkje uttrykk for likesæle, skulle kjerringane få unna alt dei hadde å ta hand i på garden, kunne dei ikkje renne grenda rundt og passe ungar.

Vatnevatnet låg der, stort og spanande. Vinterstid var det jamnast islagt, i alle fall er det slik eg hugsar det. Då var ein regel grundig innprenta: ”Pass dykk for osen”. Elles var det fritt fram. Var det skikkeleg tjukk stålis, kunne søndagene vere reine stemna, med bilar, traktorar og til og med noko så utruleg som seglfly. Men ettersom eg ikkje hadde skeiser, og langt mindre kunne gå på slike, vart det nok aldri eit islagt vatn som gav meg beste minna, då med unntak av sparkturar med mor til tante på Krøvelen. Med isbroddar og spark vart den elles dryge turen for ei feststund å rekne.

Krøvelen

Men det likaste var å vere ute og ro i Gjerde-båten! Inger og eg var flittige med det ei tid. Redningsvestar var den gongen noko som berre fanst i kasser på Hurtigruta. Vårt redningsutstyr var eit ausekar, som vi rett som det var fekk bruk for. Først og fremst var det om å gjere å sjå etter om nygla var i nygleholet. Om så ikkje var tilfelle, ville vi alle fall oppdage det så tidleg at vi hadde von om å kome oss i land att. Men det at vi rodde Gjerdebåten tvers over Vatnevatnet, utan redningsvestar og utan å kunne symje noko som var noko, det trur eg korkje vi eller foreldra våre såg noko faretruande i. Stundom kunne vi ta med oss ein bunke blad i båten, ro oss godt utpå, legge inn årane og ligge der og duve og lese blad med himmelen som einaste utsikt. Ein periode fekk vi for oss at leksene skulle gjerast på andre sida av vatnet, i nærleiken av ”Himmel-Iver”-hytta. Då rodde vi oss og skulebøkene over, skreiv våre stilar og rekna våre reknestykke, og rodde tilbake. Vi var i alle fall ikkje umaksredde.

Den store attraksjonen ved Vatne-vatnet var Sanden. Nakkestranda hadde ikkje retteleg vorte oppdaga på den tida. For oss som ikkje visste betre, var dei framifrå badestrand , det er merkeleg kor Sanden har krympa i seinare år. I middagskvilda i slåttetida var det å hive seg på sykkelen og kome seg fortast råd til Sanden. Etter som tida for middagskvil så å seie var regulert ved lov (middag kl. 12.00, kaffi med ”oppstadsod” kl. 13.30), var ein alltid viss på å finne andre ungar der. Men var det vakse folk på Sanden i vekedagane, var det nok hyttefolk, ei heilt anna rase det enn oss fastbuande, vakse folk som låg på luftmadrass i slåtten. Nei, var det seg likt.

 
Eit år hadde einkvan funne på at også ungane som sokna til Vatne-grenda burde lære seg å symje. Det må vel ha vore eit slag kommunalt velferdstilbod, for eg kan aldri tenkje meg at foreldra våre skulle kome på noko slikt. Ei dame frå sjølvaste Ålesund by var innleigd for å stå for opplæringa. Ho hadde med seg sonen sin som var omlag på alder med oss, så i tillegg til innføring i symjekunsten, fekk vi og møte ein ekte bygut, frå Nørvegata, om eg ikkje minnest feil.

Kva element som var kaldast, luft eller vatn, skal ikkje seiast for visst, ei hustrig oppleving var det i alle fall. Først tørrsymjinga på land, og så ut i 10 – 12 grader for å praktisere. Symjekunsten vart ein av mange idrottar eg aldri heilt lærte å elske.

Ørsta frå A til Å, del 21 - U.

U. Ungdomsskole


Ungdomsskulen var framleis på forsøksstadiet den tida, og heitte Ørsta linedelte ungdomsskole. (Kanskje er det ikkje lenger så mange som veit at kommunane Ørsta, Sykkylven og Malm var dei første som prøvde ut dette skuleslaget?) Vi hadde framleis eksamen i sjuande klasse den gongen (1961) og i tillegg IQ-test (som vi aldri fekk vite resultatet av – er dei arkiverte ein stad?), og ved hjelp av alt dette vart vi plasserte på høvelege ”liner”. Eg hamna på ”gymnasførebuande line med tysk”, venteleg den lina som var spesialdesigna for ”klokehaud”. Å ta til på ungdomsskulen var ein stor overgang frå den vesle, trygge Brautaset-skulen, men erfaringane med handarbeid på Åmås og husstell ved Velle skule hadde herda oss; vi var kampklare. Vi fem jentene hamna i forskjellige klasser, men let oss ikkje slå ut av den grunn. Eg vil tru at nokre av lærarane ved ungdomsskulen kunne tenkje seg at vi var noko meir beskjedne, fleire av oss. Og til dei som trur at ungdommen er så mykje verre no: Det er ikkje alltid sant. I alle fall var det meir anarkistiske forhold ved Ørsta linedelte ungdomsskule i mi elevtid enn det nokon gong har vore ved dei skulane der eg sidan har vore lærar. Noko kom vel av den enkle grunn at skulen var på forsøksstadiet. Nokre av lærarane var vane med den ”gode”, gamle realskulen og ville helst halde fram som før. Andre var vel opptekne av nye idear som ikkje alltid var like lette å setje ut i praksis. Ungdomsskulen hadde nok rett og slett ikkje funne si form den gongen. Dei fleste episodane er det best å forbigå i det stille, for ikkje å ”bere utøve” noko om folk som helst vil ha fred. Det kan no vere ein og annan av dagens samfunnsstøtter som ikkje var heilt ugagnsfri. Men eg kan nemne at det kom klager frå barnehagen over vegen på at elevar i klassa mi hang ut av vindauga og røykte i timane.

Sjølv hadde eg sett meg føre å gjere ettertrykkeleg ende på klokehaud-stempelet og gjekk inn for saka med liv og lyst. Det var eigentleg grei skuring, det var berre å sabotere timar så vel som heimearbeid. Å gå frå M til G viste seg å vere lettare enn å stele snop frå små-ungar. Men så heilt og fullt ut modig var eg ikkje, eg let ikkje frekt og freidig la vere å levere stilar, noko lite vart oftast krota i hop i siste liten. Slik hugsar eg så levande at eg sat og smurde i hop noko om ”Dei viktigaste bærslaga våre og korleis vi nyttar dei” (inspirerande oppgåve for ein 14-åring!) ved stovebordet heime, med radioen på og to venninner utolmodig ventande. Vil ein unngå å bli kalla klokehaud, kan metoden tilrådast.

Når ein no hadde sett seg føre ikkje å følgje med i timane, måtte tida fyllast med eitkvart anna om ein ikkje skulle orionast (eit uttrykk eg lærte oppi Nakkja, men eg har uklåre førestellingar om etymologi og eksakt tyding). I nokre timar kunne vi prate, heller usjenert. Læraren heldt på med sitt langt der framme på tavla, og vi dreiv med vårt. Ei påske hadde ei jente i klassen vore på Nerlandsøya – eller ei anna øy – og atskillige timar gjekk med til å fortelje utførleg om liv og lagnad der ute i øyane, ikkje minst om dei gildaste mannespirane. Alle lærarane var ikkje like romslege med omsyn til private samtalar, men når vi ikkje kunne snakke, kunne vi alltids skrive. Å sitje og skrive i ei grå kladdebok var akseptabel syssel. Ei klassevenninne og eg (her nemner eg igjen ikkje namn, særleg ettersom vedkomande høyrde til dei beste familiar i sjølvaste sentrum av bygda) fylte fire tjukke kladdebøker i løpet av 8. klasse. Ein kan undrast over om ikkje all denne kreativiteten kunne kanaliserast inn i ordinært og legalt skulearbeid?

Ørsta frå A til Å, del 20 - T

T. Trim og trening


Det fanst fedre med bilar den gongen og, knapt mødre. Men bilen vart ikkje lufta i utrengsmål, og slett ikkje for å skysse ungar. Ungar som ville utom heimeledet, fekk gå eller sykle, slik brukvisa støtt hadde vore. Og vi gjekk! ”Trening” var eit heller ukjent omgrep, lite visste vi at det var omfattande grunntrening vi skaffa oss med all denne renselen.

Dei første skuleåra hadde eg venene i Bjørdalen. Der var det greit å ferdast, sjølv ein mørk haustkveld, når ein då berre hadde kome seg gjennom den skræmelege Tjukkeskogen. ”Aldri redd for mørkets makt, stjernene skal lyse”, står det i salmen, men eg må seie eg rett som det var hadde med stunder med anfektelsar over sanningsinnhaldet i denne strofen. Når ein åtte-åring stod aldeles åleine i Tjukkeskogen ein hustrig oktoberkveld, då verka ”mørkets makt” temmeleg uovervinneleg. Og det kunne vere langt mellom kvar gong det var stjerneklårt.

Seinare vart eg meir vidforig, men det stod ikkje på så lenge eg hadde lag. Var det noko i emning, i skulekjellaren eller på Ungdomshuset, så gjekk vi, endå om det mest spanande vi kunne ha i vente, var lysbilete av ein halvnaken afrikanar som enno ikkje var frelst. Var dei frelste, hadde dei skjorte på. Hadde vi høyrt rykte, ja, kanskje til og med ved sjølvsyn fått openberra, at det fanst kjekke gutar på Åmåsen, gode sju kilometer unna, så gjekk vi med det føremål å få granska saka nøgnare. I beste fall var dei ute og gjekk dei òg. Eit par gonger gjekk vi i flokk frå Vatne og ned til Vik på kino, men då kosta vi på oss buss heim. Det var mest ikkje måte på kor mange kilometrar ein kunne gå i lystig lag. Men den siste biten, frå Vatne og oppå Eidet, som eg ofte gjekk åleine, den var alt anna enn lystig. At det skulle køyre skumle menn rundt i bil og jakte på småjenter, det var ein tanke som aldri slo meg. Nei, det var gaupe, hjort og fulle folk eg var redd for. Gaupe har eg til dags dato ikkje sett, men rykta gjekk flittig. Kveld etter kveld gjekk og sprang eg der i mørkret og venta på at ei rasande gaupe skulle bykse ned i hovudet på meg. Dei låg oppe i greinene og lurte på bytte, hadde eg høyrt, lese eller fantasert meg fram til.

 
Lynx lynx, var det rart eg vart redd?
 

 

 

 

Hjorten var ein meir handfast realitet. Der gamlevegen frå Vatne møter det som ein gong var ny-vegen, nede på Årdalskrokja, var det hjortetrekk over vegen, og meir enn ein gong opplevde eg at dei kom brasande rett framom, eller bakom, meg. Mellom alle dei soger og forteljingar om fårefulle lagnader eg saug til meg i oppveksten, kan eg ikkje hugse ei einaste der hjort gjekk til åtak på små jenter. Men ville dyr var dei, og store. Berre hjortebrøla på begge sider av vegen var meir enn nok til å påføre sterkare sjeler enn mi skadar utan større botevon.

Ser fredeleg ut kanskje, men legg merke til det sure andletsuttrykket.

Ei slik natt kunne ein ferdast noko tryggare.